Το σημερινό Ημερολόγιο - Μια σύντομη και απλή προσέγγιση στην προέλευση και στην ονοματοθεσία αυτού.

 

Του Ευάγγελου Στάθη, φιλολόγου

 

Το σημερινό ημερολόγιο, το λεγόμενο Νέο ή Γρηγοριανό προτάθηκε το 1582 από τον Πάπα Γρηγόριο ΚΓ' με τη μορφή της μεταρρύθμισης του Παλαιού ή Ιουλιανού ημερολογίου· το τελευταίο έγινε από τον Ιούλιο Καίσαρα περί τα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα, για να μεταρρυθμίσει το μέχρι τότε Ημερολόγιο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Όλα τα ονόματα των μηνών είναι, φυσικά, της λατινικής γλώσσας και έχουν ως βάση τους μήνες του Ημερολογίου της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας κυρίως. Το νέο Ημερολόγιο υιοθετήθηκε από την Ελλάδα το 1923. Ο λαός μας όμως δεν μπόρεσε να υιοθετήσει τα ονόματα αυτά. Γι' αυτό, για τους περισσότερους τουλάχιστον μήνες, δημιούργησε το δικό του ημερολόγιο, το Λαογραφικό, ας το πούμε έτσι. Η ανεπίσημη λοιπόν ζωή, των αγροτικών προπάντων πληθυσμών, εκφράστηκε με διαφορετικές ονοματοθεσίες. Γεωργικές εργασίες, όπως το όργωμα, η σπορά, ο θερισμός, ο τρύγος, η συγκομιδή των καρπών, έδωσαν το όνομα τους στο χρονικό διάστημα κατά το οποίο αυτές εκτελούνταν. Δε σπανίζουν επίσης οι ονομασίες από γιορτές, καθώς και από τη λαϊκή ετυμολογία ή παρετυμολογία των λέξεων. Παρακάτω παρατίθενται τα λαϊκά ονόματα των μηνών καθώς και λαογραφικά (όπως παρατηρούν στη Δυτική κυρίως Θεσσαλία), επίσης παρατίθενται και τα ονόματα των μηνών του Αττικού Ημερολογίου, του γνωστότερου από τα αρχαία Ελληνικά ημερολόγια, επειδή τα δύο πρώτα έχουν πάρει πολλά στοιχεία από αυτά.

ΑΤΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 7ος ΓΑΜΗΛΙΩΝ 15 Ιανουαρίου -15 Φεβρουαρίου Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Γαμηλιών ήταν ιερός μήνας της Ήρας, προστάτιδας του γάμου γι' αυτό η Ήρα ονομάζονταν Γαμήλια, Γαμήλιος, Γαμόστολος, Ζυγία, Συζυγία. Κατά το μήνα αυτό γίνονταν οι περισσότεροι γάμοι στην αρχαία Αθήνα. Είναι εποχή που ησυχάζει η γεωργία και η κτηνοτροφία και τα ζώα γεννούν. ΛΑΤΙΝΙΚΟ (ΠΑΛΑΙΟ ΚΥΡΙΩΣ) ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 11ος ΙΑΝUARIUS

Πήρε την ονομασία από τον θεό των Ρωμαίων Ιanus (Ελλην. Ιανός), γιατί η γιορτή που ήταν αφιερωμένη στο θεό αυτό γινόταν τον ίδιο μήνα. Ο Ianus ήταν θεός των θυρών και της απαρχής κάθε νέας κατάστασης.

ΝΕΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ (ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ) 1ος ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

Ο Ιανουάριος είναι ο πρώτος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου, το οποίο ισχύει και σήμερα.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΠΟ ΓΕΝΑΡΗΣ

Γενάρης (αλλού και Καλαντάρης). Συνήθως αυτόν το μήνα γεννούσαν τα ζώα, ιδίως τα αιγοπρόβατα. Αλλά και η φύση αρχίζει δειλά δειλά να γεννάει, να ματώνει (το Γενάρη ανθίζει η «τρελή» αμυγδαλιά). Πρόκειται βέβαια, για παρετυμολογία της λέξης.

8ος ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΩΝ 15 Φεβρουαρίου -15 Μαρτίου

Στις 11,12 και 13 του ίδιου μήνα τελούνται τα Ανθεστήρια, μεγάλη αττική γιορτή προς τιμή του Διόνυσου. Η λέξη Ανθεστηρίων προέρχεται από το άνθος και το ανθίζειν, γιορτή συνδεδεμένη με την άνοιξη, το άνθισμα των λουλουδιών και το ξύπνημα της φύσης. Ήταν επίσης και γιορτή των νεκρών και των ψυχών τους.

12ος FEBRUARIOUS

Τα februaria ήταν γιορτές εξαγνισμού, κατά τις οποίες προσφέρονταν τιμές και στους νεκρούς. Τελούνταν κατά τον τελευταίο μήνα του ρωμαϊκού έτους, ο οποίος ονομαζόταν Februarius. Υπήρχε μάλιστα και θεός Februus προσωποποίηση των καθαρτήριων τελετών.

2ος ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

ΦΛΕΒΑΡΗΣ

Ο λαός τον ονομάζει Φλεβάρη, επειδή η ονομασία του παρετυμολογείται από τη λέξη φλέβες, από τα υπόγεια δηλαδή νερά που αρχίζουν τότε να βγαίνουν στην επιφάνεια λόγω των πολλών βροχών.

9ος ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ 15 Μαρτίου-15 Απριλίου Έλαφος + βάλλω < Ελαφηβόλος Έτσι ονομαζόταν η Άρτεμη· (Ελάφια, τα ιερά της ζώα, θυσίαζαν οι αρχαίοι προς τιμήν της θεάς). Τα Ελαφηβόλια ήταν ομώνυμη γιορτή της Άρτεμης. Από εκεί και ο μήνας Ελαφηβολικών.

1ος ΜARTIUS

Μars-rtis = ο Θεός Αρης. Ο Μartius όφειλε την ονομασία του στο θεό Άρη και ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του. Οι γιορτές προς τιμήν του τελούνταν την Άνοιξη.

3ος ΜΑΡΤΙΟΣ

Ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου παλιότερα, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο. ΜΑΡΤΗΣ

Ως προς τον καιρό ο μήνας είναι άστατος και βροχερός (γι' αυτό και Κλαψιάρης) κάνει και δυνατό κρύο, γδέρνει: «Μάρτης, Γδάρτης, κακός παλουκοκάφτης», λέει χαρακτηριστικά ο λαός.

 

10ος ΜΟΥΝΙΧΙΩΝ 15 Απριλίου -15 Μαΐου

Μουνιχία = λόφος κοντά στον Πειραιά, στη σημερινή Καστέλλα. Επώνυμος άρχοντας του τόπου ο Μούνιχος, ο οποίος ίδρυσε ναό της Αρτέμιδος (Μουνιχία Αρτεμις)· μουνίχια = γιορτή προς τιμήν της. Από εκεί και ο μήνας Μουνιχιών.

2ος ΑΡRILIS

Ιερός μήνας της θεάς Venus (= Αφροδίτη). Άλλη ετυμολογία συνδέει την ονομασία Αprillis με το λατιν. ρήμα aperio (=ανοίγω), δεδομένου ότι αυτόν το μήνα της άνοιξης ανοίγουν μπουμπούκια και ξεπετάγονται τα άνθη.

4ος ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΑΠΡΙΛΗΣ

Ο Απρίλης και ο Μάης είναι μήνες των λουλουδιών: «μπήκε ο Απρίλης με τα λούλουδα κι ο Μάης με τα ρόδα».

11ος ΘΑΡΓΗΛΙΩΝ 15 Μαΐου -15 Ιουνίου

Θάργηλος = το πρώτο ψωμί που έκαναν οι αρχαίοι από το καινούριο σιτάρι και το αφιέρωναν στον Απόλλωνα, την Άρτεμη, αλλά και τη Δήμητρα. Τα Θαργήλια γιορτάζονταν προς τιμήν τους. Ο Θαργηλίων είχε συνδεθεί με την ωρίμανση και την καλή καρποφορία των σιτηρών.

3ος ΜΑJUS

Μaius: Μaia: από την αρχαία ελληνική θεά Μαία, μητέρα του θεού Ερμή. Η Μaia θεωρούνταν θεότητα της φύσης, της βλάστησης ειδικότερα.

5ος ΜΑΪΟΣ

ΜΑΗΣ

Μήνας των λουλουδιών. Από το λαό συνδέεται παρετυμολογικά μάλλον, και με τα μάγια. Η θαυματουργή βροχή του πολλές φορές θεωρούνταν καταστροφική για τη γεωργία ("στον καταραμένο τόπο το μήνα Μάη βρέχει"), γι' αυτό και τον εξόρκιζαν με διάφορες τελετές και εκδηλώσεις. Το μαγιάτικο στεφάνι και ο Κλήδονας φαίνεται να έχουν κάποια σχέση με τις τελετές αυτές.

12ος ΣΚΙΡΟΦΟΡΙΩΝ 15 Ιουνίου -15 Ιουλίου

Σκίρον: τοποθεσία κοντά στον Κηφισό. Σκίρα ή Σκηροφόρια: γιορτή προς τιμήν της Αθηνάς, αλλά και του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Ο Σκιροφοριών συνδέονταν και με γιορτές που είχαν σχέση με το αλώνισμα των σιτηρών.

4ος JUNIUS

Είναι μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου και το όνομα του προέρχεται πιθανότατα από τη λέξη juno, λατινικό όνομα της θεάς Ήρας.

6ος ΙΟΥΝΙΟΣ

ΘΕΡΙΣΤΗΣ Το μήνα αυτό θερίζονται τα σιτηρά.

1ος ΕΚΑΤΟΜΒΑΙΩΝ 15 Ιουλίου-15 Αυγούστου

Eκατόν + βους: εκατόμβη= θυσία 100 βοδιών (ή και άλλων ζώων). Η θυσία προσφερόταν στον Απόλλωνα (Εκατόμβιος Απόλλων) ή και στο Δία (Εκατομβαίος Ζευς). Ο Εκατομβαιών θεωρείται ως η πρωτοχρονιά των αρχαίων Αθηναίων.

5ος JULIUS

Ο Πέμπτος (Quidilis) μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου ονομάστηκε Julius προς τιμήν του Ιουλίου Καίσαρα.

7ος ΙΟΥΛΙΟΣ

Σύμφωνα με το αρχαίο αττικό ημερολόγιο ήταν ο πρώτος μήνας του έτους. ΑΛΩΝΑΡΗΣ

Στους περισσότερους αγροτικούς τόπους ο Ιούλιος λέγεται Αλωνάρης, γιατί τότε γίνονταν ο αλωνισμός των σιτηρών.

 

2ος ΜΕΤΑΓΕΙΤΝΙΩΝ 15 Αυγούστου - 15 Σεπτεμβρίου

Γειτνιάω-ώ < γειτνιάζω (= γειτονεύω) < Μεταγείτνια. Στην αρχή του φθινοπώρου άλλαζαν κατοικίες ή γειτονιές οι αρχαίοι. Η γιορτή ήταν αφιερωμένη πάλι στον Απόλλωνα. Από εκεί και ο μήνας Μεταγειτνιών.

6ος ΑUGUSTUS

Ο μήνας πρώτα ονομάζονταν Sextilis: (=6ος), μέχρι που ονομάστηκε Αugusts προς τιμήν του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυγούστου- κατά το μήνα αυτόν ο αυτοκράτορας είχε επιτυχίες και νίκες.

8ος ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ

Κατά το μήνα αυτόν α) οι καρποί είναι άφθονοι («Αύγουστε, καλέ μου μήνα, να 'σουν δυο φορές το χρόνο»)· β) Προμηνύει το χειμώνα (...κι από Αύγουστο χειμώνα...)· γ) οι 12 πρώτες μέρες του θα δείξουν τι καιρό θα έχουμε στους 12 μήνες του χρόνου αντίστοιχα (ημερομήνια).

3ος ΒΟΗΔΡΟΜΙΩΝ 15 Σεπτεμβρίου -15 Οκτωβρίου

Βοή + δρομώ (έω) = τρέχω με βοές προς αυτόν που φωνάζει για βοήθεια = βοηθώ. Τα βοηδρόμια ήταν γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα και του Θησέα. Από εκεί και ο μήνας Βοηδρομιών.

7ος SΕΡΤΕΜΒΕR (-is)

Septem (λατ.) = επτά. Στο ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν ο έβδομος μήνας, γι' αυτό και ονομάστηκε έτσι.

9ος ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

ΤΡΥΓΗΤΗΣ

Τρυγώ = μαζεύω ώριμους καρπούς, και ιδιαίτερα σταφύλια, συγκομίζω. Από κει πήρε το όνομα του ο μήνας.

4ος ΠΥΑΝΕΨΙΩΝ 15 Οκτωβρίου-15 Νοεμβρίου

Λέγεται και Πυανοψιών. Πυανέψια ή κυαμέψια (βράσιμο, ψήσιμο οσπρίων και κουκιών)· κάτι σαν τα σημερινά πολυσπόρια. Γιορτάζονταν προς τιμήν της Δήμητρας και του Απόλλωνα. Συμβόλιζαν την καλή σπορά, το πιάσιμο της σποράς και την καρποφορία.

8ος ΟCΤΟΜΒΕR (-is)

octo (λατ.)=οκτώ. Στο ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν ο 8ος μήνας, γι' αυτό και ονομάστηκε έτσι.

10ος ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

ΑΪ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ

Στις 26 Οκτωβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Δημήτριος, γι' αυτό η λαογραφική του ονομασία είναι Αϊ Δημήτρης.

5ος ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝ 15 Νοεμβρίου- 15 Δεκεμβρίου

Τα Μαιμακτήρια ήταν γιορτή προς τιμήν του Διός· Ζευς Μαιμάκτης, δηλ. που είναι άγριος, θυελλώδης. Με τις θυσίες προσπαθούσαν να εξιλεώσουν το Δία, να τον μαλακώσουν, για να κάνει καλό χειμώνα. Από εκεί και ο μήνας Μαιμακτηριών.

9ος ΝΟVΕΜΒΕR (-is)

Νονem (λατ.) = εννέα. Στο ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν 9ος ο μήνας αυτός, γι' αυτό και ονομάστηκε έτσι.

11ος ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

ΠΑΧΝΙΣΤΗΣ Τα ζώα την περίοδο αυτή δε βόσκουν συνήθως έξω, αλλά τρώνε στο παχνί (παχνιά-ζονται) γι' αυτό κι ο μήνας ονομάζεται Παχνιστής. Λιγότερο σωστή φαίνεται η εξήγηση ότι κατά το μήνα αυτόν παχνίζει ο ουρανός, ρίχνει δηλ. πάχνη (πρωινή παγωμένη δροσιά).

6ος ΠΟΣΕΙΔΑΙΩΝ 15 Δεκεμβρίου -15 Ιανουαρίου

Τα Ποσείδεα γιορτάζονταν για να εξιλεωθεί ο Ποσειδώνας, ο Θεός της θάλασσας. 10ος DΕCΕΜΒΕR (-is)

Decem = 10. Ο Δεκέμβριος ήταν ο 10ος μήνας του Ιουλιανού ημερολογίου, γιατί το ρωμαϊκό ημερολόγιο άρχιζε από το μήνα Μάρτιο. Το όνομά του παρέμεινε το ίδιο και με το νέο ημερολόγιο.

12ος ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

Το όνομά του παρέμεινε να δηλώνει 10ος, ενώ με το Γρηγοριανό ημερολόγιο είναι ο 12ος, τελευταίος δηλ. μήνας του έτους.

ΑΝΤΡΙΑΣ

Το κρύο το πολύ κατά το μήνα αυτό συσχετίστηκε παρετυμολογικά.