Οι εξαρτήσεις και το παράδοξο της νομιμότητας

 

Υπάρχει ένα παράξενο ρήγμα στην ηθική της πολιτείας μας: ο νόμος απαγορεύει αυστηρά το εμπόριο των ναρκωτικών για να προστατέψει την αδυναμία του ανθρώπου, αλλά ταυτόχρονα επιτρέπει και οργανώνει τον τζόγο, αφήνοντας στο έλεος της συνήθειας χιλιάδες πολίτες. Το ερώτημα δεν είναι απλώς νομικό, είναι βαθιά ανθρωπολογικό: τι θεωρούμε πραγματική απειλή για την ανθρώπινη ελευθερία;

Οι χημικές ουσίες αντιμετωπίζονται ως κίνδυνος επειδή αλλοιώνουν τη βιολογία του σώματος και τη βούληση του νου. Ο νομοθέτης παρεμβαίνει σαν πατρική φιγούρα, απαγορεύει αυτό που μπορεί να υποδουλώσει έναν άνθρωπο χωρίς να το καταλάβει. Στην πράξη, ο νόμος ομολογεί ότι ο άνθρωπος έχει όρια, δεν είναι πάντα ικανός να προστατέψει τον εαυτό του.

Όμως, στον τζόγο, ο νόμος σιωπά ή, χειρότερα, χαμογελά. Εδώ η εξάρτηση θεωρείται «επιλογή». Η κοινωνία την αντιμετωπίζει όχι ως παθολογία αλλά ως ιδιότυπη ψυχαγωγία. Τα πρακτορεία πολλαπλασιάζονται, η πολιτεία εισπράττει έσοδα, κι έτσι η αδυναμία του ανθρώπου μετατρέπεται σε οικονομικό προϊόν.

Το παράδοξο κορυφώνεται στο κρατικό και εθνικό λαχείο, τα οποία παρουσιάζονται ως εθιμοτυπικά αγαθά. Πρόκειται ίσως για τη λεπτότερη μορφή κανονικοποιημένου εθισμού. Ο πολίτης ενθαρρύνεται να συμμετάσχει σε μια τελετουργία ελπίδας, μια υπόσχεση τύχης που φορά τον μανδύα της παράδοσης. Εδώ η εξάρτηση δεν στιγματίζεται, εξωραΐζεται.

Το λαχείο δεν προσφέρει μόνο πιθανότητα κέρδους, προσφέρει τη μαγική σκέψη της «μιας στιγμής που θα αλλάξει τα πάντα». Και αυτή η μαγική σκέψη αποτελεί για πολλούς την πιο σταθερή τους συνήθεια. Το κράτος, αντί να προστατεύει την ευάλωτη πλευρά της ανθρώπινης φύσης, την ενισχύει θεσμικά, μετατρέποντας την ελπίδα σε μηχανισμό εσόδων.

Εδώ αποκαλύπτεται μια βαθύτερη αλήθεια, η πολιτεία φοβάται περισσότερο την εξάρτηση που αποδιοργανώνει το σώμα, παρά εκείνη που αποδιοργανώνει την κρίση. Τα ναρκωτικά απειλούν τη βιολογική τάξη, ο τζόγος απειλεί τη νοητική και υπαρξιακή τάξη, αλλά αυτή η απειλή δεν είναι άμεση, δεν είναι ορατή. Είναι κοινωνικά ανεκτή, σχεδόν καλοδεχούμενη, όσο αποδίδει οικονομικά.

Κι έτσι ο άνθρωπος βρίσκεται παγιδευμένος ανάμεσα σε δύο ειδών εξαρτήσεις:
εκείνες που το κράτος απαγορεύει για να τον προστατέψει,
κι εκείνες που του προσφέρει για να τον εκμεταλλευτεί.

Το πραγματικό ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι «τι επιτρέπεται» και «τι απαγορεύεται», αλλά ποια μορφή εξάρτησης αναγνωρίζουμε ως κίνδυνο. Γιατί ο άνθρωπος που χάνει τον έλεγχο από μια ουσία είναι τραγικός, αλλά ο άνθρωπος που χάνει την ύπαρξή του στην προσδοκία ενός λαχνού είναι αόρατος. Κι ίσως γι’ αυτό να είναι ακόμη πιο τραγικός.

Στο τέλος, ο νόμος δεν ορίζει μόνο τι είναι νόμιμο, ορίζει και τι θεωρούμε φυσικό. Κι όσο το κρατικό και εθνικό λαχείο παραμένει «έθιμο» και όχι εθισμός, η κοινωνία μας θα συνεχίσει να ενδιαφέρεται περισσότερο για την προστασία της σάρκας και λιγότερο για την προστασία της ελπίδας, εκείνης της εύθραυστης δύναμης από την οποία εξαρτάται η ελευθερία του ανθρώπου.