Συνέντευξη του ποιητή Ηλία Κεφάλα στο timesnews.gr

Αναδημοσιεύουμε την συνέντευξη, στο timesnews.gr, του ποιητή ΗΛΙΑ ΚΕΦΑΛΑ στον ΝΙΚΟ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟ,  την 25η Μαρτίου 2019.

Ηλίας Κεφάλας: «Είμαστε αδιόρθωτος λαός με πρωτεργάτες στην κατεργαριά και την κακογουστιά τους πολιτικούς μας…»

Δεν ήταν η ανάγκη να προβάλω το βιβλίο του “Σκοτεινά σονέτα και άλλα βροχερά ποιήματα”, που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, όσο η ανάγκη να μιλήσω μ’ έναν πνευματικό άνθρωπο της γενιάς μου που είναι δημιουργικός, εν εγρηγόρσει και «αναγκαστικά αισιόδοξος»! Είναι δύσκολο μέσα στον εκδοτικό καταιγισμό να διαλέξεις εκείνο το βιβλίο που πραγματικά αξίζει να το προσέξεις και να το προβάλεις. Ποτέ δεν ήταν τόσοι οι γράφοντες, όσοι στην εποχή μας και σε τόσο χτυπητή δυσαναλογία με τους υποψήφιους αναγνώστες, κι ας έχουν αυτοί οι τελευταίοι αυξηθεί.

Η αγορά του βιβλίου, ιδιαιτέρως του λογοτεχνικού βιβλίου, παρουσιάζει μιαν εικόνα τόσο αναρχούμενη, που χάνει κανείς το νου του. Και με την εξάπλωση της χρήσης του διαδικτύου, τα περισσότερα βιβλία βγαίνουν με απίθανους συνδυασμούς, που παραπέμπουν σε συνδυασμούς της αλχημείας. Και αφού βγουν, αστοχούν στον αντικειμενικό τους σκοπό: να κυκλοφορήσουν. Και δεν υπάρχει τίποτε πιο πικρό από το μήνυμα εκείνο που μένει δίχως αποδέκτη.

Έτσι, λοιπόν, κι εγώ κατέφυγα στην ασφάλεια που παρέχει ένας δημιουργός με αποδεδειγμένα ποιοτική συνεισφορά στα γράμματά μας. Ο Ηλίας Κεφάλας έχει ασχοληθεί με την ποίηση, το δοκίμιο, την πεζογραφία, με τη λογοτεχνική και εικαστική κριτική σε περιοδικά λόγου και τέχνης, με το ραδιόφωνο και περιστασιακά με την τηλεόραση.

Από το 1992 που κυκλοφόρησε το “Έρημο λυκόφως” μέχρι το 2018 που κυκλοφόρησαν τα “Σκοτεινά σονέτα και άλλα βροχερά ποιήματα” μεσολάβησαν 26 χρόνια με βιβλία και εκατοντάδες κείμενα: ποιήματα, πεζά, δοκίμια, κριτικά σημειώματα, μεταφράσεις… Νιώθετε “γεμάτος”;

Θὰ ήταν ευχής έργο νὰ νιώσω γεμάτος, γιατί θα είχα απαλλαγεί απὸ αυτό το καταραμένο πάθος της γραφής, που, όπως λέει ο Πάουντ, δεν αφήνει ποτέ το μυαλό σου να ησυχάσει. Όχι, λοιπόν, δεν νιώθω γεμάτος, αλλά σκλάβος μιας αγωνίας, σύμφωνα με την οποία δεν ξέρω αν θα προλάβω να εκδώσω τα 4-5 βιβλία μου ακόμα που περιμένουν έτοιμα στο συρτάρι και αν θα προλάβω να ολοκληρώσω κάποιες θεματικές που με τυραννούν επιμόνως και ζητούν επιτακτικά την μεταφορά τους στο χαρτί.

Συνήθως οι ασχολούμενοι με τα γράμματα και τις τέχνες συγκεντρώνονται στην πρωτεύουσα. Εσείς όμως κάποια στιγμή την εγκαταλείψατε και γυρίσατε στον γενέθλιο τόπο. Γιατί;

Λόγοι οικογενειακοί και συνάμα ένας άλλος τρόπος θεώρησης του βίου με υποχρέωσαν να επανέλθω στη γενέτειρα, όπου ο χρόνος φάνηκε αμέσως διασταλμένος τόσο πολύ, ώστε να χωράει μέσα του τα διπλάσια πράγματα από όσο χωράει ο χρόνος της Αθήνας. Δεν έχω αποκοπεί όμως. Τουλάχιστον 4-5 ημέρες το δίμηνο κατεβαίνω στην Αθήνα και συναντώ τους παλιούς φίλους, τα βιβλιοπωλεία, τους εκδότες, τις παλιές γειτονιές. Επίσης κατέρχομαι συχνά για εκδηλώσεις γύρω από το βιβλίο. Εξάλλου η τεχνολογία του διαδικτύου δεν σου δίνει πλέον την αίσθηση του απομακρυσμένου. Καθημερινά μπορείς να καλημερίζεις φίλους ποιητές που βρίσκονται είτε δίπλα στο χωριό σου, είτε στα Ουράλια ή τη Νέα Υόρκη.

Πολλές απαντήσεις δίνετε βέβαια μέσα στο βιβλίο σας “Τρίκαλα 1951-1969 / Η πόλη όπου γεννήθηκα” για την αγάπη προς τον γενέθλιο τόπο. Μπορείτε να προσθέσετε κάτι ακόμα;

Σ᾽ ένα μου ανέκδοτο ποίημα λέω: “Δεκάδες χρόνια μένω εδώ / υπακούοντας σε κάτι αόριστο /…/αν είναι αίνιγμα δεν ξέρω να το λύσω”. Νομίζω πως η αγάπη προς το μέρος που γεννήθηκε και μεγάλωσε κάποιος, είναι σύμφυτη με τον τρόπο που βίωσε τα παιδικά του χρόνια. Η αγάπη αυτή ενισχύεται από την εγγενή νοσταλγία του χαμένου παραδείσου. Ακόμα κι από την αίσθηση ότι όλοι μας ανήκουμε κάπου, σ’ ένα σημείο εκκίνησης, σε μια πηγή καθαρτηρίου ύδατος. Αυτή η διαρκής επιστροφή προς ένα μέρος διηθημένο πλέον από πολλά συναισθηματικά φίλτρα, ένα μέρος μεταλλαγμένο από την απόσταση του χρόνου, καθώς αποτελεί τον προσωπικό σου κόσμο, τον οποίο μεταφέρεις παντού, αφού τον έχεις πάντα μέσα στο μυαλό σου, ήταν και η κινητήρια δύναμη της συγγραφής. Ο γενέθλιος χώρος είναι πάντα εκείνος που θυμούμαστε κι ας τον κατοικούμε πλέον ξανά. Γιαυτό και πάντα επιστρέφουμε. Εκεί, στο σημείο μηδέν της μνήμης.

Έχει πνευματικότητα η ελληνική επαρχία;

Τηρουμένων των αναλογιών του πληθυσμού βεβαίως. Στην πόλη μου, τα Τρίκαλα, μέχρι πριν από λίγα χρόνια εκδίδονταν τέσσερις καθημερινές εφημερίδες και δύο εβδομαδιαίες. Επίσης 2-3 περιοδικά λογοτεχνικής ύλης. Σήμερα και λόγω της οικονομικής κρίσης έμειναν τα μισά. Τα βιβλιοπωλεία αντέχουν ακόμα, όπως και τα πέντε ωδεία της μουσικής εκπαίδευσης. Οι εκδηλώσεις για το βιβλίο δεν σταματούν ποτέ, καθώς πάρα πολλοί συγγραφείς θέλουν να παρουσιάζουν τα βιβλία τους και στα Τρίκαλα. Το σπουδαιότερο βέβαια είναι η ενεργός λογοτεχνική παραγωγή που έχει να επιδείξει μια πλειάδα καλών λογοτεχνών με πανελλήνια εμβέλεια. Θέλω να πω ότι εγώ ως συγγραφέας δεν αισθάνομαι πνευματική πλήξη ή αφόρητη μοναξιά στα Τρίκαλα.

Γράφετε ότι συνειδητοποιήσατε «δειλά ότι ο δρόμος του μέλλοντός [σας] θα περνούσε μέσα από την ποίηση». Έτσι σας μάθαμε – ως ποιητή. Τι είναι για σας η ποίηση;

Η ποίηση είναι ένας ιδιάζων τρόπος ζωής, από τον οποίο ο ποιητής δεν μπορεί να απαλλαγεί. Είναι ένα φίλτρο, που μπαίνει μπροστά από κάθε θέαση των πραγμάτων και κάθε ενέργεια της καθημερινότητας. Το να δώσουμε έναν φιλολογικό ορισμό για τη φαινομενολογία της ποίησης θα είναι ματαιοπονία, καθώς ποίηση είναι πάντα κάτι παραπάνω από αυτό που υπολογίζουμε κι έτσι θα αποκλείσουμε πολλά στοιχεία που τη συναπαρτίζουν. Η ποίηση είναι μια υποχρέωση, μια σκλαβιά. Σκλαβιά στην ευγένεια, στον μόχθο, στην επιθυμία, στο όνειρο. Και παράλληλα μια απογοήτευση: επειδή ενώ θέλεις το υψηλό, δεν μπορείς να το φτάσεις. Η ποίηση είναι και πάρα πολλά άλλα πράγματα άρρητα, επειδή ενώ τα φαντάζεσαι και τα νιώθεις, εντούτοις δεν μπορείς να τα προσδιορίσεις.

ΚΟΚΚΙΝΟΧΩΜΑ

Το αφρώδες κοκκινόχωμα των βουνών
Έχει μια ελαφρότητα που με πετάει στα ύψη
Αυτής της άνωσης παίζω το παιχνίδι
Που πρόσκαιρα μ’ ευχαριστεί
Μέχρι που της πεδιάδας το σκληρό χώμα
Έλθει να με καλέσει πίσω
–Πίσω και κάτω– επιτακτικά
Και μόνο τότε
Και με όλη την αρχέγονη κρυφή του ορμή
Θα σμίξει το υλικό μου με το υλικό του
Το εκ του αυτού υλικού υλικό
Η σαρξ εκ της σαρκός που λένε
Η γείωση της αφόρητης νοσταλγίας
Που λέω μέσα μου εγώ

Ω ανελέητο κάρβουνο των χωραφιών
Εσύ μονάχα υπογράφεις
Την οριστική μου επιστροφή
Εσύ μονάχα κλείνεις
Τις γραμμές όλων των κύκλων

Ποιους προγόνους-ποιητές αγαπήσατε;

Από τις πολλές ατυχίες που είχα στη ζωή μου η πιο σημαντική ήταν ότι μεγάλωσα σ’ ένα φτωχό σπίτι χωρίς βιβλιοθήκη, χωρίς οποιοδήποτε είδος βιβλίων. Τα μόνα βιβλία που μου χάριζαν την ομορφιά της ανάγνωσης ήταν τα σχολικά αναγνωστικά. Έτσι οι πηγές των φιλολογικών γνώσεών μου ήταν λιγοστές. Από την ύλη των βιβλίων αυτών ξεχώρισα εύκολα τον Κρυστάλλη, τον Παλαμά, τον Σολωμό. Πάλι καλά. Έπρεπε να περάσουν χρόνια για να γνωρίσω τον Καρυωτάκη με την χορεία του μεσοπολέμου, τον Βάρναλη, τον Σικελιανό, τον Σεφέρη. Έχουμε καλή ποίηση στην Ελλάδα και μου αρέσουν πολύ οι αρχαίοι λυρικοί και οι νεοέλληνες νεωτερικοί ποιητές. Αλλά επειδή μέσα στην ποίησή μου και την ιδιοσυγκρασία μου υποφώσκει το αγροτικό σύνδρομο, μπορώ να πω ότι θα ήθελα να είμαι ποιητικός απόγονος του Λόρκα, του Γεσένιν και του Παπαδίτσα.

Πιστεύετε ότι η ποιητική γενιά στην οποία ηλικιακά ανήκετε, έχει αφήσει ισχυρό στίγμα στη νεοελληνική ποίηση;

Θα έλεγα ότι είναι διακριτό. Υπάρχουν άξιοι ποιητές στη γενιά του ’70 που με το έργο τους ορίζουν τα αισθητικά και ιδεολογικά όρια όλης της γενιάς.

Έχει κοινό αυτή η γενιά;

Έχει, αλλά είναι τόσο αόρατο. Συνήθως η ποίηση που διαβάζεται από το ευρύ κοινό είναι της γενιάς που διευθύνει τα λογοτεχνικά πράγματα, δηλαδή κάποιων ποιητών της γενιάς αυτής και όχι σύμπασας. Στους ποιητές που διαβάζονται πιο πολύ θα πρέπει να υπολογιστούν και 5-10 κορυφαίοι ποιητές των προηγούμενων γενιών.

Ποιο είναι εκείνο το κοινό που στις μέρες μας θ’ ανατρέξει στους ποιητές;

Είναι εκείνο το μικρό κοινό που ενδιαφέρεται για τη γενική παιδεία, για το βιβλίο ως συλλεκτικό είδος, για την αγάπη της ποίησης και το ειδικό κοινό των ποιητών. Με άλλα λόγια οι ίδιοι οι ποιητές που εκτός από συγγραφείς είναι και αναγνώστες.

Μέσα στο σημερινό χαλασμό, όπου η κοινωνία υποφέρει από την οικονομική κρίση και τα συνακόλουθά της, μπορεί ν’ ακουστεί η φωνή του ποιητή ή περιορίζεται στις φιλολογικές συνάξεις;

Η εποχή του Τυρταίου έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Ο ποιητής μπορεί επικουρικά να ακολουθήσει με τη φωνή του ή με την παρουσία του μία πρωτοβουλία των πολιτών. Δεν μπορεί να μπει μπροστά και δεν είναι αυτός ο ρόλος του. Ο ποιητής ως ποιητής πρέπει να προσπαθεί μόνο να γράφει ποιήματα όσο το δυνατόν καλύτερα. Ως πολίτης και ως πατριώτης μπορεί να αναλαμβάνει και άλλους ρόλους.

Τα τελευταία χρόνια έχουν κλείσει πολλά βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι. Τι σημαίνει αυτό;

Ότι έχουμε σοβαρή οικονομική κρίση. Λιγότερα βιβλιοπωλεία και λιγότεροι εκδότες σημαίνει αμέσως λιγότερες θέσεις εργασίας. Περισσότεροι άνεργοι. Πιθανόν και λιγότεροι αναγνώστες.

Ο ΓΕΙΤΟΝΑΣ ΕΦΥΓΕ

Ο γείτονάς μου έφυγε
Αυτός ο σκιώδης άνθρωπος
Το καθημερινό στίγμα του βλέμματός μου
Ο άνθρωπος πεταλούδα
Ο άνθρωπος βροχή
Ο άνθρωπος χάδι των πραγμάτων
Ο γείτονάς μου λέω έφυγε
Απομακρύνθηκε δραματικά
Αν και δεν πήγε και πολύ μακριά
Ούτε καν εκατό βήματα απ’ το σπίτι του
Ξάπλωσε κάτω μελαγχολικά
Γειώθηκε οριζοντίως
Και τώρα λες κι ανυπομονεί
Και τώρα λες και περιμένει κάτι
Και τρώει μονάχα φλούδες και πηλό
Και κάτι βρύα σαν σκουριά
Που αριά φυτρώνουν στο σαγόνι του

Έχετε ασχοληθεί με την κριτική. Ποια είναι η αποστολή ενός κριτικού;

Να λέει ευθαρσώς τη γνώμη του. Να μη χρησιμοποιεί τη συμβατική γλώσσα των φιλοφρονήσεων. Να ερευνά, να αναδεικνύει, να έχει τη δύναμη να απορρίπτει. Να είναι δίκαιος και ειλικρινής. Και βέβαια να ξέρει την τέχνη να μην πληγώνει.

Η κρίση ενός κριτικού είναι η ετυμηγορία του αιώνα ή η προσωπική του ετυμηγορία μιας δεδομένης στιγμής;

Ο κριτικός πρέπει πάντα να επιφυλάσσεται για το μέλλον του κάθε κρινομένου εκτός φυσικά από τις αυταπόδεικτες περιπτώσεις. Να περιμένει και να δίνει το δικαίωμα της δεύτερης ευκαιρίας. Και της τρίτης. Πόσοι συγγραφείς δεν έτυχε να αναδειχτούν με το τρίτο ή τέταρτο βιβλίο τους; Γι’ αυτό και η κάθε κρίση αφορά τη στιγμή. Εκτός κι αν πρόκειται για περαιωμένο έργο πάνω στο οποίο έχουν αποφανθεί πολλοί και θέλουμε να ανατρέψουμε σταθεροποιημένες επί μακρόν απόψεις .

Μπορεί μια κριτικη να χαντακώσει ένα λογοτεχνικό έργο;

Όχι. Μπορεί μόνο να καθυστερήσει την αναγνώρισή του. Η κριτική ακολουθεί τον δικό της δρόμο και το έργο παραμένει εκεί με τα όπλα του, για να αντιπαραβάλλεται στο διηνεκές. Μιλάμε βέβαια πάντα για κριτική επί εσφαλμένων εκτιμήσεων και όχι επί κακών προθέσεων. Η δεύτερη χάνεται από το προσκήνιο άμα τη εμφανίσει της.

Ποια είναι η ωραιότερη λέξη της ελληνικής γλώσσας;

Η λέξη φως. Επειδή από αυτό ακτινοβολούν όλες οι άλλες όμορφες λέξεις.

Ποια είναι η σχέση των νεοελλήνων με την αρχαία Ελλάδα;

Εκτός των ειδικών επιστημόνων και μελετητών οι υπόλοιποι Έλληνες έχουμε ελάχιστη σχέση με το τι εστί αρχαία Ελλάς. Έχουμε ξεχάσει την ιστορία, τις μεγάλες σημαδιακές χρονολογίες, τη μυθολογία, το γενικό πανόραμα της φυλής. Πιστεύω ότι ελάχιστοι Έλληνες θυμούνται σήμερα ποιοί ήταν οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου.

Πόσο Ευρωπαίοι είμαστε οι Έλληνες;

Τώρα, πια, νομίζω αρκετά. Τόσα χρόνια μέσα στην Ε.Ε. έχουμε αποκτήσει πολλές από τις κακές συνήθειες της Ευρώπης και σχεδόν καμία από τις καλές. Πιθανόν να τους κολλήσαμε και κάποιες ύποπτες συμπεριφορές μας. Θέλω να πω ότι είμαστε αδιόρθωτος λαός με πρωτεργάτες στην κατεργαριά και την κακογουστιά αυτή τους πολιτικούς μας. Όταν πήγα για πρώτη φορά στο εξωτερικό, επέστρεψα απογοητευμένος. Πρέπει να μας κυβερνήσουν οι ξένοι, σκεπτόμουν. Οι δικοί μας ηγέτες δεν θέλουν να κάνουν ούτε τα αυτονόητα. Μα πώς οι δικοί μας πολιτικοί δεν ντρέπονται όταν πάνε έξω; Πώς δεν παίρνουν στροφές και δεν αποφασίζουν να δώσουν όλες τις δυνάμεις τους, για να αλλάξει πρόσωπο αυτή η χώρα;

Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση;

Με αυτή τη μορφή όχι, δεν το πιστεύω. Θα πρέπει να γίνει ένωση όλων των ανθρώπων και όχι μόνο ένωση των τραπεζών. Αλλά ούτε και σ’ αυτό ελπίζω.

Μήπως κινδυνεύουμε από τους πρόσφυγες/μετανάστες;

Οι άνθρωποι δεν κινδυνεύουν από άλλους άοπλους ανθρώπους, που ενδιαφέρονται μόνο για τη ζωή και την ειρηνική συνύπαρξη. Ωστόσο, πιστεύω, ότι υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες για την καλύτερη αντιμετώπιση του θέματος αυτού και μάλλον δεν τις έχουμε εξαντλήσει. Και δεν γνωρίζουμε βέβαια τα απώτερα σχέδια της Ευρώπης πάνω στο θέμα αυτό.

Πώς βλέπετε το μέλλον της Ελλάδας;

Αναγκαστικά αισιόδοξα. Διαφορετικά δεν θα είχε νόημα και η συνομιλία μας αυτή, για την οποία σας ευχαριστώ πολύ.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Ο Ηλίας Κεφάλας γεννήθηκε το 1951 στο χωριό Μέλιγος Τρικάλων. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στην Αθήνα, όπου και έζησε από το 1969 έως το 1992. Σήμερα ζει και πάλι στον γενέθλιο τόπο του, παρακολουθώντας φωτογραφικά τη φύση, γράφοντας ποίηση, δοκίμιο και πεζογραφία και ασκώντας λογοτεχνική και εικαστική κριτική, σε περιοδικά λόγου και τέχνης. Ασχολήθηκε με το ραδιόφωνο και περιστασιακά με την τηλεόραση. Μεταφράζει και παρουσιάζει γαλλόφωνους ποιητές. Σε στήλη του περιοδικού «Ευθύνη» δημοσιεύει κριτικές αποτιμήσεις προσώπων και κειμένων της νεοελληνικής γραμματείας, ως ύστερες εντυπώσεις από μια δεύτερη ανάγνωση. Σε πολλές εφημερίδες και περιοδικά («Αυγή», «Διαβάζω», «Εντευκτήριο», κ.λπ.) παρουσιάζει τις εντυπώσεις τους από τη σύγχρονη λογοτεχνική δημιουργία. Συντελεί στην έκδοση της επιστημονικής επετηρίδας «Τρικαλινά». Συνεργάζεται με τα κυριότερα λογοτεχνικά περιοδικά, όπου φιλοξενούνται ποιήματά του και άλλα κείμενα. Παλαιότερα διακόνησε επισταμένως της κριτική βιβλίου στα περιοδικά «Τομές», «Νέες Τομές», «Διαβάζω» και «Οδός Πανός», όπου φιλοξενήθηκαν περισσότερα από χίλια κείμενά του. Κάποια ποιήματα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ισπανικά, ιταλικά και πολωνικά.

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ

(2018)Σκοτεινά σονέτα και άλλα βροχερά ποιήματα, Γαβριηλίδης

(2016)Λεζάντες για τ’ αόρατα, Γαβριηλίδης

(2015)Τα λιλιπούτεια, Γαβριηλίδης

(2014)Τρίκαλα 1951 – 1969, Γαβριηλίδης

(2013)Η Κυριακή των ποιητών, Ευθύνη

(2011)Λάμψη και γνόφος, Ευθύνη

(2010)Το δέντρο που έγνεθε τη βροχή και τραγουδούσε, Ροές

(2009)Το χαμένο ποίημα, Λογείον [κείμενα, επιμέλεια σειράς]

(2007)Χώμα, χώματα, Γαβριηλίδης

(2005)Σιωπητήριο χιονιού, Γαβριηλίδης

(2004)Ανθισμένες καρδούλες, Μίλητος

(2004)Ιστορίες που δεν πρέπει να ξεχαστούν, Μίλητος

(2004)Το λαίμαργο γουρουνάκι, Μίλητος

(2003)Η μαγική τρομπέτα, Μίλητος

(2003)Τα μνήστρα της αβύσσου, Γαβριηλίδης

(2001)Χιόνι στα όνειρα, Αρμός

(2000)Παράθυρα ονείρου, Αρμός

(1999)Φάσματα της ερημιάς, Αρμός

(1997)Λόγος για την αβεβαιότητα, Αρμός

(1992)Το έρημο λυκόφως, Ευθύνη

Συμμετοχή σε συλλογικά έργα

(2017)3ο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης Αθηνών, Κύκλος Ποιητών

(2016)Τα πάθη στη λογοτεχνία, Εκδόσεις Καστανιώτη

(2013)1ο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης Αθηνών, Κύκλος Ποιητών

(2009)Διαλεχτής Ζευγώλη – Γλέζου, Πέτρου Γλέζου μνήμη, Ευθύνη

(2009)Το σχήμα της Όλγας Βότση, Ευθύνη

(2008)Αναγνώριση του Παναγιώτη Φωτέα, Ευθύνη

(2007)Αποτύπωση της Ιουλίας Ιατρίδη, Ευθύνη

(2007)Η κριτική για τα βιβλία του Τηλέμαχου Αλαβέρα, Εταιρία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης

(2007)Η ποίηση του Γιώργου Γεωργούση, Γαβριηλίδης

(2003)Για τον Βαλτινό, Αιγαίον

(2003)Οδυσσέας Ελύτης, Γιάννης Ρίτσος, Ευθύνη

(1999)Πρόσωπο και είδωλο του Γ. Θέμελη, Ευθύνη

(1997)Η πορεία της ποιήτριας Ζωής Καρέλλη, Ευθύνη

(1996)Σπουδή στον ποιητή Γ. Θ. Βαφόπουλο, Ευθύνη

(1994)Φώτα και φωτισμοί του Νικηφόρου Βρεττάκου, Ευθύνη

Λοιποί τίτλοι

(2018)Συλλογικό έργο, Τα ποιήματα του 2017, Κοινωνία των (δε)κάτων [επιμέλεια]

(2017)Βάρναλης, Κώστας, 1884-1974, Η λύρα και η σάτιρα: Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης (1884-1974), Γαβριηλίδης [ανθολόγηση]

(2011)Λαδιά, Ελένη, 1945-, Ο αγαπημένος του όντος, Λογείον [επιμέλεια σειράς]

(2002)Παππάς, Νίκος, 1906-1997, Νίκος Παππάς, Γαβριηλίδης [επιμέλεια]

(1998)Κόκκα, Εύα, Πλάνο λευκό, Ιδιωτική Έκδοση [επιμέλεια σειράς]

(1989)Ανθολογία σύγχρονης ελληνικής ποίησης, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη [ανθολόγηση]