Τα χαμάμια των Τρικάλων επί τουρκοκρατίας (Τουρκικοί Λουτρώνες)

Το Xαμάμ, (ή Τουρκικό λουτρό), είναι η Ανατολική έκδοση του ατμόλουτρου και θεωρείται η σάουνα της Ανατολής. Τα χαμάμ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην κουλτούρα των Ανατολικών χωρών, καθώς ήταν μέρη συναντήσεων, εξαγνισμού και αρχιτεκτονικής ομορφιάς.

Στα Τρίκαλα, εκτός από τα ιδιωτικά Χαμάμ, τα οποία δεν ήταν απαραίτητα για τα σπίτια των Τρικαλινών, υπήρχαν και τα εξής κοινά χαμάμια.

1) Το αρχαιότερο και λαβυρινθώδες βρίσκονταν αριστερά προς την συνοικία Τρικκαίογλου, στην έξοδο της ομώνυμης γέφυρας, λίγο πιο πάνω από μια θολωτή βρύση, η οποία είναι ήδη κατεστραμμένη στο σημείο αυτό, κοντά στον ποταμό Ληθαίο.

Το χαμάμ αυτό σώζονταν, όχι όμως εν λειτουργία, μέχρι την μεγάλη πλημμύρα των Τρικάλων της 4^ης Ιουνίου 1907. Μετά την πλημμύρα οι πλημμυροπαθείς περίοικοι, ενεργούμενοι από την παντελή έλλειψη αντίληψης και ευαισθησίας για την αρχαιολογική αξία του χαμαμιού και επωφελούμενοι, για να προμηθευτούν από αυτό τους απαιτούμενους λίθους για την ανέγερση των οικιών τους, οι οποίοι εκ της ορμής των υδάτων είχαν καταρρεύσει θεώρησαν καλό να το καταστρέψουν. Και βέβαια, βαρύτατες ευθύνες υπάρχουν και εκ μέρους των αρχόντων για την παντελή αδιαφορία τους.

Το χαμάμι αυτό ήταν κτισμένο κατά παρόμοιο τρόπο με τα τζαμιά, δηλαδή με τετραγωνικούς λίθους χωρισμένους με διπλή σειρά οττόπλινθους. Είχε διάφορα διαμερίσματα στα οποία κατέβαιναν από μαρμάρινη σκάλα που είχε τρία, τέσσερα σκαλιά. Καθένα από τα διαμερίσματα αυτά, στεγάζονταν με θόλο από αρμονικά συναρμολογημένους οττοπλίνθους. Φαίνεται ότι η διακοπή της λειτουργίας αυτού χαμάμ πριν από πολλά χρόνια, οφείλεται στην ανύψωση της κοίτης του ποταμού Ληθαίου, η οποία ανύψωση είναι καταφανέστατη, διότι αν παρατηρήσουμε την δεξιά είσοδο στον χώρο όπου γίνεται η ετησία εμποροπανήγυρις, θα δούμε κάποιο κτίριο κτισμένο με παρόμοιο τρόπο προς τα χαμάμια και με τον ίδιο ρυθμό. 

Για αυτό το κτίριο που ήταν χωμένο μέσα στα νερά του ποταμού η παράδοση δεν αναφέρει τίποτα. Όμως υπάρχουν και άλλα παρόμοια και παρεμφερή σημεία που μαρτυρούν την ανύψωση της κοίτης του ποταμού Ληθαίου, όπως η βρύση στο Κουκουτζάμι δίπλα στο παλαιό τζαμί, το οποίο κανένα ίχνος δεν μαρτυράει για την ύπαρξη της  βρύσης του Δεσπότη, τη βρύση της Φανής κ.τ.λ., οι οποίες λόγω της ανύψωσης της κοίτης του ποταμού δεν ήταν δυνατό τα ρέοντα νερά τους να διοχετευθούν στο ποταμό και γι αυτό επιχωματίστηκαν.

Και το παραπάνω κτίριο μέσα στα νερά και το Κουκουτζάμι κτίριο φαίνεται ότι ήταν από πολύ αρχαιότατη εποχή χαμάμι, δεδομένου, ότι από πολλά τεκμήρια συμπεραίνετε ότι γύρω από το τζαμί «Κουκουτζάμι» υπήρχε ολόκληρη συνοικία Οθωμανική η οποία συνδέονταν με την απέναντι όχθη του ποταμού, όπου υπήρχε ένα άλλο παλιό, το τζαμί της συνοικίας των Κουτσομυλίων, τα οποία κατοικούνταν ως επί το πλείστον από Οθωμανούς. Εκεί υπήρχε και μια λίθινη, με έξι ή επτά τόξα, γέφυρα η οποία ημικατεστραμένη σώζονταν και μέχρι το1881. Αριστερά της γέφυρας υπήρχε και ένας μεγάλος πλάτανος όπου κάθονταν στη σκιά του οι διαβάτες. Όμως και η γέφυρα αυτή ακολούθησε την τύχη του χαμαμιού και του Κουκουτζαμιού και σήμερα δεν σώζεται τίποτε πλέον από αυτή, στην αιώνια τούτη πόλη.

2) Άλλο χαμάμι μεγάλης αρχαιολογικής αξίας στα Τρίκαλα βρίσκονταν κοντά στο «Κουρσούμ Τζαμί». Πάνω σ΄ αυτό κτίσθηκαν  οι σημερινές ποινικές φυλακές και δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχει κανένα σημείο μαρτυρίας για την ύπαρξή του παρά μόνο οι σωζόμενες πανύψηλες μπορμπουτσιλές, δένδρα απαραίτητα για κάθε Τζαμί, Τεκέ και Χαμάμ, οι οποίες βρίσκονται προς την δεξιά πλευρά των ποινικών φυλακών, όπου η γέφυρα του Αγίου Κωνσταντίνου.

Και τούτο το χαμάμι ήταν κτισμένο με πολλά διαμερίσματα θολωτά όπως και το προηγούμενο. Δυστυχώς όμως δεν υπάρχει καμία πληροφορία για το χρόνο της ανέγερσής του, όπως και του προηγούμενου, ούτε διασώθηκε κάποια πλάκα εντοιχισμένη που να αναφέρει την χρονολογία ανέγερσής του.

3) Ένα άλλο χαμάμι βρίσκονταν στην οδό Ηπείρου όπου σήμερα βρίσκεται το φαρμακείο κ. Κωνσταντίνου Ζουρνατζή και η οικία των κληρονόμων Θεολόγη Νακοπούλου. Αυτό το χαμάμι σώζονταν και λειτουργούσε κανονικά μέχρι του έτους 1880. Ήταν πολύ μικρότερο από τα δύο προηγούμενα χαμάμια και πολύ νεότερο. Υστερούσε βέβαια σε αρχαιολογική αξία, αλλά δεν υστερούσε σε τίποτα άλλο.

Κατά τη είσοδο σε αυτό και μετά από έναν διάδρομο έμπαινε κανείς σε ένα διαμέρισμα πολύ ευρύχωρο όπου τριγύρω υπήρχαν διβάνια για να αναπαύονται οι λουόμενοι και να παίρνουν τον καφέ τους ή το σερμπέτι ή τον ναργιλέ ή το τζιμπούκι τους. Στη μέση υπήρχε στρόγγυλη εξέδρα (σοφάς) με ξύλινο κιγκλίδωμα. Αμέσως μετά το διαμέρισμα αυτό ήταν η είσοδος προς τους λουτήρες, οι οποίοι ήταν γύρω στους δέκα, με μικρά δωμάτια γύρω από αυτούς.

Οι λουτήρες ήταν μαρμάρινες λεκάνες όπου μέσα έμπαιναν οι λουόμενοι. Πάνω από κάθε λεκάνη υπήρχαν ανά δύο σωλήνες με στρόφιγγες της εποχής εκείνης. Από τη μία σωλήνα εξέρχονταν το θερμό νερό και από την άλλη το κρύο και έτσι κανόνιζαν οι λουόμενοι την θερμοκρασία του λουτρού τους. Το ενεργειακό τους πρόβλημα το έλυσαν με μία ανέμη η οποία περιστρέφονταν από ένα άλογο, και έτσι ανέβαζαν το νερό σε ένα ντεπόζιτο, από το οποίο διοχετεύονταν το κρύο νερό στους λουτήρες. Το ζεστό νερό παρασκευάζονταν μέσα σε ένα άλλο μεγάλο λέβητα και από αυτόν εισέρχονταν μέσα στους λουτήρες…

Το νερό εξέρχονταν από μια διώρυγα σε μία χαβούζα όπισθεν του χαμαμιού και χύνονταν στον ποταμό, όπου υπήρχε μια ξύλινη γέφυρα ζευγνύουσα την σημερινή παραποτάμια οδό Αμαλίας.

Για τις γυναίκας ήταν ορισμένες δύο ημέρες της εβδομάδας, κατά τις οποίες επισκέπτονταν αυτές τα χαμάμ για να λουσθούν. Για τους άνδρες ήταν διαθέσιμες οι υπόλοιπες ημέρες.

Σε αυτό το χαμάμι πήγαιναν και οι Χριστιανοί άνδρες και γυναίκες, ήταν όμως τελείως απαγορευμένη η είσοδος για τους Άραβες (Αραπάδες), τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, οι οποίοι θεωρούνταν σωματικά ακάθαρτα στοιχεία.

Το χαχάμ αυτό θεωρούνταν ότι είναι ιαματικό για τους κρυολογημένους.

Για τους άνδρες λουόμενους υπήρχαν άνδρες, οι οποίοι τους περιποιούνταν, οι λεγόμενοι «χαμαμτζίδες», ενώ για τις γυναίκες λουόμενες υπήρχαν γυναίκες, επίσης λεγόμενες «χαμαμτζίδες».

Πριν από την τέλεση οποιαδήποτε αριστοκρατικού Οθωμανικού γάμου, αγκαζάριζαν το χαμάμι και η νύφη οδηγούνταν εκεί με τη συνοδεία τουλάχιστον τριάντα Οθωμανίδων, με τους γνωστούς φερεντζέδες, μεταξύ των οποίων πολλές φορές και χριστιανές φίλες της νύφης, για να κάνει το προγαμιαίο λουτρό της.

Στο προγαμιαίο λουτρό γίνονταν τα εξής:

Κάθονταν η ακολουθία στην παραπάνω αίθουσα, επάνω στα ντιβάνια και ενώ η νύφη ξεντύνονταν και έκανε το λουτρό της επάνω στον «σοφά» (εξέδρα), ειδικοί αυλικοί έψελναν οθωμανικά τραγούδια και χόρευαν με τη συνοδεία νταϊρέδων και ντελφίων. Στο τέλος εξέρχονταν η νύφη από τον λουτρώνα στολισμένη με «τέλια» και με βαμμένα τα νύχια, με «ούκνα» (είδος κόκκινης βαφής), πράγμα το οποίο μιμούνται και πολλές σημερινές κυρίες και δεσποινίδες, και κάθονταν σε τιμητική θέση για να επακολουθήσουν τα «σεσιμέτια» και οι «Αντζέμικοι» καφέδες, δηλονόνι καφέδες από εκείνους τους οποίους έπιναν οι αντζέμιδες (Αρμένιοι), καφέδες βαρύ γλυκείς και πηκτοί.

Και το χαμάμ ετούτο ρυμοτομήθηκε εν μέρει κατά την χάραξη της οδού  Ηπείρου και αργότερα καταστράφηκε εντελώς. Το έτος 1890, πάνω στα ερείπιά του, κτίσθηκαν από τον αδελφό του πρώτου δημάρχου Τρικάλων, αείμνηστου Ραδινού, τον φαρμακοποιό Νικόλαο Ραδινό, το ήδη φαρμακείο του Κων. Ζουρνατζή και η οικία των ήδη κληρονόμων του Θεολόγη Νακόπουλου. Σήμερα δυστυχώς δεν σώζεται κανένα σημείο και ίχνος του.

Τέλος, σε χαμάμ μετατράπηκε το 1897 όπως αναφέραμε ήδη και ο Μεντρεσές κατά το ήμισυ, αλλά και το τελευταίο αυτό χαχάμι δεν σώζεται σήμερα.

Του Ιω. Β. Παπασωτηρίου

Από την Εφημερίδα «Θάρρος» του έτους 1938

Υστερόγραφο

Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους Κρυσταλλία Μαντζανά και Σπύρο Κουγιουμτζόγλου, ο Οθωμανός γεωγράφος Kiatip Celebi (Haci Kalfa) στα μέσα του 17ου αι. αναφέρει τα Τρίκαλα, «ως πόλισμα που βρίσκεται μεταξύ των Σκοπίων και του Μορέως με κάστρο, λουτρά, τζαμιά και πολλούς κήπους…», επισημαίνοντας τρία λουτρά ανάμεσα στα οποία και το λουτρό του Osman Sah.

Συγκεκριμένα στον Seyahatname ο Οθωμανός περιηγητής Evliya Celebi αναφέρει και εξυμνεί ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που εκτός από το τέμενος περιελάμβανε ιεροδιδασκαλείο, πτωχοκομείο, νηπιαγωγείο, χάνι και άλλα βοηθητικά κτίσματα, η θέση των οποίων σε σχέση με τον αστικό ιστό δηλώνει την επιθυμία του Οσμάν Σάχ να δημιουργήσει ένα δικό του πυρήνα, ανεξάρτητο από αυτόν που υπήρχε.

Στο χαμάμ των Τρικάλων παρακολουθεί κανείς όλη την περιγραφόμενη εξέλιξη ενός χαμάμ, καθώς πρόκειται για κτίσμα αρκετά συγκροτημένο, σωστά δομημένο που ακολουθεί την διάταξη των χαμάμ που χρονολογούνται από τον 15ο-17ο αι.

Για την προσαρμογή: Δημήτρης Τσιγάρας.