«Δέησις»

 

Η θάλασσα στα βάθη της πήρ’ έναν ναύτη.
H μάνα του, ανήξερη, πηαίνει κι ανάφτει

στην Παναγία μπροστά ένα υψηλό κερί
για να επιστρέψει γρήγορα και να ’ν’ καλοί καιροί

και όλο προς τον άνεμο στήνει τ’ αυτί.
Αλλά ενώ προσεύχεται και δέεται αυτή,

η εικών ακούει, σοβαρή και λυπημένη,
ξεύροντας πως δεν θα ’λθει πια ο υιός που περιμένει.

 (Κ.Π. Καβάφης)

Εκλεκτικές συγγένειες «Ευρυκόμη» - «Δέησις»

Στην προηγούμενη ανάρτηση έγινε ανάλυση του ποιήματος «Ευρυκόμη» του Διονυσίου Σολωμού. Στη σημερινή γίνεται μια ανάλυση της «Δέησις» του Κ. Π. Καβάφη και μια προσέγγιση στην εκλεκτική συγγένεια των δύο ποιημάτων. Πρόκειται για δύο αριστουργήματα της νεοελληνικής ποίησης που έχουν το ίδιο θέμα.

Ως εκλεκτική συγγένεια μεταξύ των ποιητών θεωρείται: οι δεσμοί, τα κοινά στοιχεία, ο διαχρονικός διάλογος και τα αποτελέσματά του, και ας μην έζησαν στην ίδια εποχή.

Μια εκλεκτική συγγένεια ανακαλύπτουμε ανάμεσα σε δύο ποιητές της νεοελληνικής ποίησης, στον Σολωμό και τον Καβάφη στα ποιήματά τους «Ευρυκόμη» του πρώτου, που αναλύθηκε στην προηγούμενη ανάρτηση και «Δέησις» του δεύτερου. Το θέμα των δύο ποιημάτων είναι το ίδιο και αφορά από τη μια την αναμονή του αγαπημένου προσώπου, παράλληλα όμως και την άγνοια του θανάτου του, τον «ανήξερο θάνατο».

Στην «Ευρυκόμη» ο Θύρσης περιμένει αδημονώντας στην άκρη της θάλασσας την ωραία Ευρυκόμη και στο «Δέησις» η μάνα ενός ναύτη, ανάβει το καντήλι της Παναγίας και την παρακαλεί για την επιστροφή του γιου της. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, ο θάνατος των αγαπημένων προσώπων, έχει ήδη συντελεστεί αλλά και ο Θύρσης και η μάνα του ναύτη αγνοούν το τραγικό γεγονός.

Τέσσερα είναι τα κοινά στοιχεία στη σκηνοθεσία των δύο συγγενικών ποιημάτων. Οι παρόντες, που είναι τα πρόσωπα που αναμένουν και εμφανίζονται στον αναγνώστη-θεατή σε πρώτο πλάνο με λεπτομέρειες των συναισθημάτων και κινήσεών τους, δηλαδή ο Θύρσης και η μάνα του ναύτη, οι απόντες που η ύπαρξή τους υποδηλώνεται αχνά σε δεύτερο μη εικονιζόμενο πλάνο, δηλαδή η Ευρυκόμη και ο ναύτης, η θάλασσα ως διαχωριστικός παράγοντας μεταξύ παρόντων και απόντων που συμβολίζει το άγνωστο και ο θάνατος.

Ο Καβάφης, με το ίδιο σκηνικό από την «Ευρυδίκη» του Σολωμού, επιχειρεί κάτι πιο δύσκολο. Δεν κρατάει την έκπληξη για το τέλος. Φανερώνει τον θάνατο του ναύτη απ' την αρχή...

Η θάλασσα στα βάθη της πηρ’ έναν ναύτη. —

Έχοντας χαλάσει την έκπληξη του τέλους από τον πρώτο κιόλας στίχο, δε του μένει παρά να δημιουργήσει άλλου είδους συγκινήσεις και άλλου είδους εκπλήξεις. Πρώτον αλλάζει την ερωτική σχέση παρόντα και απόντα που υπάρχει στον Σολωμό και ζωντανεύει τη σχέση μητέρας και γιου, ίσως για να αυξήσει περισσότερο το συναίσθημα της απώλειας -αφού η μητρική αγάπη είναι πιο βαθιά και πιο μεγάλη από κάθε ερωτικό συναίσθημα-. Δεύτερον, σε αντίθεση με τον Σολωμό, εισάγει στο ποίημά του το θεϊκό στοιχείο. Την εικόνα της Παναγίας.

Ενώ στον Σολωμό ο συνδετικός κρίκος του παρόντα και του απόντα είναι η θάλασσα, στον Καβάφη ο συνδετικός κρίκος είναι η εικόνα της Παναγίας και από τα φυσικά στοιχεία ο άνεμος. Το θεϊκό στοιχείο πάνω από τις φυσικές δυνάμεις. Είναι πράγματι όμως το θεϊκό στοιχείο πάνω από τις φυσικές δυνάμεις; Το αφήνει αιωρούμενο και εδώ βρίσκεται η ιδιοφυία του Καβάφη.

...Αλλά ενώ προσεύχεται και δέεται αυτή,

Η εικών ακούει, σοβαρή και λυπημένη,

ξεύροντας πως δεν θα ’λθει πια ο υιός που περιμένει.

Ανήμπορη η Παναγία να βοηθήσει. Γνωρίζει αλλά αδυνατεί. Μόνο λυπάται. Κατώτερη από τις φυσικές δυνάμεις; Ίσως ναι, ίσως όχι. Εκείνο το «σοβαρή» αφήνει υπόνοιες μιας αυστηρότητας πως... έτσι έπρεπε να γίνει. Το θεϊκό στοιχείο σε αρμονία με την ειμαρμένη. Μόνο να λυπηθεί μαζί με τη μάνα μπορεί. Ο Καβάφης αναδεικνύει τον παρηγορητικό ρόλο της θρησκείας, γι’ αυτό την αποδέχεται. Παράλληλα αναδεικνύει και το ζήτημα της Θεοδικίας. Σε ποιον να κατευθύνει τον πόνο και την οργή της η μάνα του ναύτη, όταν μάθει αργότερα τον θάνατο του γιού της; Ποιον θα δικάσει; Σε ποιον θα ξεσπάσει; Στην Παναγία φυσικά που της άναβε το κερί και την παρακαλούσε, μα εκείνη δεν έκανε τίποτα για να αποτρέψει το κακό!

Από κάθε άποψη όμως για τον Καβάφη, είτε παρηγορητικά είτε ως Θεοδικία για να απορροφήσει την οργή από το κακό, ο Θεός ή οι Θεοί είναι χρήσιμοι...

Κοντολογίς τα δύο αυτά ποιήματα «Η Ευρυκόμη» και «Δέησις» αποτελούν παράδειγμα εκλεκτικών συγγενειών μεταξύ μεγάλων ποιητών, διαφορετικών εποχών καθώς και τέλειο παράδειγμα διαχρονικού ποιητικού διαλόγου.

Πηγή: https://www.freeopinion.gr/Article/3475/giorgos-pirgaris/eklektikes-syggeneies-eyrykomi-deisis Γιώργος Πύργαρης