Τα Θεοφάνεια – Φώτα– Λαογραφία 4

 Από το βιβλίο του Δημητρίου Βασ. Μπούγα

Τη μεγάλη αυτή η γιορτή της Χριστιανοσύνης την έλεγαν και Φώτα. Την παραμονή ημέρα του Σταυρού, όλοι στο σπίτι πλένονταν, λούζονταν και λιβανίζονταν για να δεχθούν την ημέρα των φώτων τον παπά που θα αγιάσει το σπίτι και θα διώξει τα παγανά. Την ημέρα του Σταυρού οι νοικοκυρές, πριν ανατείλει ο ήλιος, έριχναν τη στάχτη από τα τζάκια στους κήπους για να μην πιάσουν τα λαχανικά μελίγκρα. Έκαναν κουλούρες, μικρές και μεγάλες που στη μέση είχαν μια μεγάλη τρύπα, γι’ αυτό τα παιδιά τις περνούσαν στο χέρι σαν βραχιόλι. Τις μικρές κουλούρες τις έδιναν στα λιουκαντζάρια που γύριζαν από σπίτι σε σπίτι εκείνη την ημέρα ή την επόμενη των Φώτων, και μια από τις μεγάλες, μαζί με μια θηλιά λουκάνικο, θα την έδιναν στον παπά που θα περνούσε να αγιάσει. Μέσα στο παγκράτσι (μικρό κατσαρολάκι), που κρατούσε μαζί του ο παπάς με το νερό και την αγιαστούρα θα έριχναν και το απαραίτητο φιλοδώρημα, ένα μεταλλικό νόμισμα.

Ίδια κουλούρα και λουκάνικο θα έδιναν και στο γελαδάρη του χωριού όταν το πρωί θα έβγαζε τα ζώα τους για να τα συγκεντρώσει στη Γελαδαριά για τη βοσκή.

Πρωί-πρωί του Σταυρού οι νοικοκυρές έπρεπε να βάλουν καζάνι για πλύσιμο, ας ήταν αργία και νηστεία, γιατί όταν θα περνούσε ο παπάς, έπρεπε όλα να είναι καθαρά και έτοιμα. Ο παπάς με την αγιαστούρα θα αγίαζε όλους τους χώρους του σπιτιού, μέσα και έξω. Οι  νοικοκυρές αυτή την ημέρα του Σταυρού δεν θα μαγείρευαν κανένα φαγητό. Την επόμενη μέρα, ξημέρωναν τα Φώτα, όλοι έπρεπε να πάνε στην εκκλησία, ιδιαίτερα τα νέα και ανύπαντρα κορίτσια, με καινούργιο φουστάνι για να φωτιστούν. Ο αρχηγός της οικογένειας θα έπαιρνε μαζί του στην εκκλησία ένα γυάλινο μπουκάλι γεμάτο νερό, πετσέτες με αλάτι, καλαμπόκι και σιτάρι για να αγιαστούν. Από το αγιασμένο νερό (Μεγάλος αγιασμός) θα ράντιζαν τα σπαρτά, τα αμπέλια, τα παχνιά των ζώων και τα μαντριά των προβάτων, για υγεία και προκοπή.

Το φαγητό που θα έτρωγαν τα Φώτα ήταν η τηγανιά, από χοιρινά κομμάτια κρέατος και λουκάνικα που τώρα θα ήταν αγιασμένα. Κάθε σπίτι την ημέρα αυτή ήταν ανοιχτό και γιόρταζε για να δεχτεί επισκέψεις στους οποίους θα πρόσφερε μεζέδες, ιδίως τηγανιά, φρούτα που είχε το σπίτι, όπως μήλα, καρύδια, κάστανα και άφθονο κρασί και τσίπουρο.

Το τραπέζι όλη την ημέρα ήταν απλωμένο, δηλαδή γεμάτο μεζέδες και ποτά για τους μουσαφιραίους (επισκέπτες) και το γλέντι κρατούσε μέχρι τα μεσάνυχτα. Τα κορίτσια και τα αγόρια έστηναν το χωρώ στο μεσοχώρι, πολλές φορές χόρευαν και οι παντρεμένοι, ενώ τα μικρά παιδιά έπαιζαν. Ο χορός γίνονταν με τραγούδια που τα έλεγαν οι ίδιοι οι χορευτές. Τα παιδιά γύριζαν από σπίτι σε σπίτι στο χωριό και μάζευαν λουκάνικα, κοψίδια και φώτες (οι κουλούρες με τις τρύπες) που τις περνούσαν σε ένα σχοινί και τις κρεμούσαν στο λαιμό. Τα μεγάλα παιδιά και οι άντρες ντύνονταν λιουκαντζάρια (όπως και την Πρωτοχρονιά) και πήγαιναν και σε άλλα κοντινά χωριά. Το τραγούδι που έλεγαν την ημέρα αυτή ήταν:

Σήμερα είν’ τα Φώτα κι φώτες μας

Κι χαρές μεγάλες στον κύργιο μας,

Άγιε Γιάννη και Πρόδρομε

Δύνασαι βαφτίζεις Θεού παιδί

Μες στην κολυμπήθρα την αργυρή.

Σπάργανα βασταίνει και γιο κρατεί

Γέρνει νεράκι και νίβεται

κι αργυρό μαντήλι σφουγγίζεται.

Και τ’ χρόν…

Άλλο τραγούδι για την ημέρα αυτή ήταν:

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό

Είναι η Παναγιά μας η Δέσποινα

με τα θυμιατούργια στα δάχτυλα

και τον Άγιο Γιάννη παρακαλεί.

Σήμερα είν’ τα φώτα κι ο φωτισμός

Και χαρά μεγάλη τ’ αφέντη μας.

Άγιε μου Γιάννη και Πρόδρομε

δύνασαι  βαφτίζεις Θεού παιδί

δύνασαι και θέλω και προσκυνώ

και τον κύριό μου παρακαλώ.

Και του χρόνου.

Ο μεγάλος αγιασμός την ημέρα των Φώτων γίνονταν μέσα στην εκκλησία, μετά τη Θεία λειτουργία, ως εξής: Σε ένα μεγάλο δοχείο με νερό βουτούσε ο παπάς το σταυρό και ράντιζε τους πιστούς. Απ’ το νερό αυτό οι χωριανοί ράντιζαν το σπίτι και την «περιουσία» τους. Εάν ο καιρός το επέτρεπε, ο αγιασμός γίνονταν στους αγρούς. Την επόμενη των Φώτων όσα δοχεία είχαν νερό έπρεπε να το ρίξουν στο ποτάμι γιατί ήταν αγιασμένο. Την παραμονή των Θεοφανείων, τα μεσάνυχτα, πίστευαν ότι ανοίγουν οι ουρανοί και αν ζητήσεις κάτι θα σου το δώσει ο θεός. Πίστευαν ακόμα ότι, όποιος άνεμος φυσήξει τα φώτα, θα αγιαστεί και θα φυσάει όλο το χρόνο. Αν έχει χιόνια και παγωνιά αυτό θα είναι καλό σημάδι για τη γεωργική παραγωγή. (Φώτα και Χριστούγεννα χιονισμένα καλοσημαδιά για τα σπαρμένα). Μετά τη Θεία λειτουργία των Φώτων, όλο το χωριό γλεντάει και διασκεδάζει και έτσι τελειώνουν οι «Χριστουγεννιάτικες γιορτές».

Την επόμενη μέρα, η γιορτή του Αγίου Γιαννιού, θα γιορτάσουν οι Γιάννηδες, όχι όμως με τα γλέντια των γιορτών των Χριστουγέννων. Μετά του Αγίου Γιαννιού άλλες γιορτές είναι: 1) του Τρύφωνα για τα αμπέλια προστάτης, 2) της Υπαπαντής που προβλέπουν τον καιρό για σαράντα μέρες, όπως και την Πρωτοχρονιά, 3) η  γιορτή του Αγίου Αντωνίου και 4) η γιορτή του Αγίου Αθανασίου που γιορτάζει και πανηγυρίζει το Βαλτινό.