Τελικά, οι τάφοι (που αποκαλύφθηκαν) στην πλατεία Τρικάλων ήταν σημαντικοί!

Πέραν πάσης αμφιβολίας ΔΕΝ ήταν μουσουλμανικοί.

Βρέθηκαν τρία (3) μέτρα κάτωθεν του γνωστού ιστορικώς οθωμανικού νεκροταφείου και παρά την απουσία ευρημάτων (κτερίσματα ή νομίσματα) παραπέμπουν σε προγενέστερη εποχή.

Γιατί δεν διενεργείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων χρονολογική ταυτοποίηση των οστών που όντως βρέθηκαν;

Οι τάφοι που ανακαλύφθηκαν είναι ένα μέτρο κάτω από το επίπεδο της πλατείας. Καθώς δεν βρέθηκαν κτερίσματα ή νομίσματα (ήταν προφανώς συλημένοι) η χρονολογική ταυτοποίηση των οποίων θα έδινε σαφείς απαντήσεις για την ιστορικότητα τους.

Πριν από δώδεκα ημέρες (στις 15 Σεπτεμβρίου 2022) κατά την διάρκεια των εργασιών ανάπλασης της κεντρικής πλατείας των Τρικάλων αποκαλύφθηκαν ένας και κατόπιν δεύτερος (συνολικώς δύο τάφοι) αδιευκρίνιστης αρχικώς ταυτότητας και εποχής.

Ο υπογράφων, όπως και η εφημερίδα “Διάλογος”, τήρησαν στάση αναμονής όσον αφορά την ιστορικότητα και κυρίως την θρησκευτική ταυτότητα των λειψάνων που αποκαλύφθηκαν εκεί. Αντιθέτως το σύνολο σχεδόν των ενημερωτικών sites της πόλης έσπευσαν να αναφερθούν σε μουσουλμανικούς τάφους που αποκαλύφθηκαν, είδηση που αναπαρήγαγαν και μεγαλύτερης -πανελλαδικής- εμβέλειας ιστοσελίδες.

Όντως, στον χώρο όπου σήμερα εκτείνεται η κεντρική πλατεία των Τρικάλων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε το κεντρικό μουσουλμανικό νεκροταφείο. Αυτό είναι γεγονός ιστορικώς τεκμηριωμένο και φωτογραφικώς αποτυπωμένο. Δεν το ανακαλύψαμε σήμερα όπως διάφορα δημοσιεύματα διατύπωναν.

Υπήρχε όμως σοβαρός λόγος για τον οποίο τηρούσαμε επιφυλακτικότητα όσον αφορά τα πρόσφατα ευρήματα: Το μουσουλμανικό νεκροταφείο, όπως καθαρά διακρίνουμε στη φωτογραφία του 1883 κατά την διάρκεια των εργασιών απόσυρσης των εκεί τάφων, ήταν (ξεπερνώντας το ύψος ενός μέσου ανθρώπου) τουλάχιστον δύο (2) περίπου μέτρα πάνω από το σημερινό επίπεδο. Μαζί με τις εργασίες απόσυρσης των λειψάνων και επιτύμβιων στηλών (επί δημαρχίας Γεωργίου Κανούτα) διενεργήθηκαν και εργασίες ισοπέδωσης του χώρου ούτως ώστε να ευθυγραμμισθεί με τους παρακείμενους δρόμους, που επίσης διακρίνουμε στην φωτογραφία της εποχής.

Το ξήλωμα των οθωμανικών μνημάτων από την γνωστή φωτογραφία του Δημητρίου Μιχαηλίδη (βρίσκεται στην συλλογή του Ε.Λ.Ι.Α.) το 1883. Τότε οθωμανικό νεκροταφείο βρίσκονταν, όπως σαφώς διακρίνουμε περί τα 2 μέτρα υψηλότερα από το σημερινό επίπεδο της πλατείας.

Αντιθέτως οι τάφοι κατά τις πρόσφατες εργασίες βρέθηκαν σε βάθος ενός και περισσότερο μέτρων κάτω από το σημερινό επίπεδο. Τουτέστιν τρία (3) μέτρα κάτω από το επίπεδο του μουσουλμανικού νεκροταφείου.

Απολύτως εύλογη λοιπόν η αρχική επιφυλακτικότητά μας.

Λίγη αναδρομή στην ιστορία

Ας κάνουμε εδώ μια ιστορική ανασκόπηση: Η Θεσσαλία (και τα Τρίκαλα) κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς στα τέλη του 14ου αιώνα (τα Τρίκαλα το 1395). Προηγουμένως, παρά τις εισβολές (Γότθοι το 396, Ούννοι το 447, Σλάβοι το 577, Βούλγαροι το 976-1025, Νορμανδοί το 1081, Καταλανοί το 1309-1311 και Φράγκοι το 1204) η πόλη κατοικείτο από αμιγώς χριστιανικό πληθυσμό. Εξάλλου μετά τους Φράγκους και μέχρι την οθωμανική κατάκτηση τα Τρίκαλα είχαν ενσωματωθεί εκ νέου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Δεσποτάτο της Ηπείρου.

Όλες οι μέχρι σήμερα αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν δείξει πως από την αρχαιότητα μέχρι και την πρώιμη οθωμανική περίοδο η πόλη εκτείνονταν από τα ριζά των λόφων του Φρουρίου και του Προφήτη Ηλία, από το ύψος πάνω από την σημερινή συνοικία της Μπάρας μέχρι τις ανατολικές όχθες του Ληθαίου ποταμού. Δεν είχε επεκταθεί στις απέναντι (δυτικές) όχθες κυρίως για τον λόγο πως αυτές οι περιοχές δεν ήταν αρκούντος επικλινείς έτσι ώστε να προστατεύονται από τις συχνές και καταστροφικές πλημμύρες του ποταμού. Περιοχές όπως η Αγία Μονή, το Φλαμούλι, του Καραμαλή κ.ά. ήταν οικισμοί ή χωριά εκτός της τότε πόλεως.

Χάρτης της πόλης των Τρικάλων στα τέλη του 19ου αιώνα. Τους προηγούμενους αιώνες η πόλη εκτείνονταν από τα ριζά των λόφων του Φρουρίου και του Προφήτη Ηλία μέχρι στις όχθες του Ληθαίου ποταμού.

Η έκταση της σημερινής πλατείας βρίσκονταν αρχικώς εκτός του πολεοδομικού ιστού, ή στην άκρη του, και γι’ αυτόν τον λόγο προτιμήθηκε (πολύ πριν την έλευση των μουσουλμάνων) για την λειτουργία νεκροταφείου, όπως συνήθως συμβαίνει σε κάθε δομημένη πολιτεία. Αργότερα, τον 18ο και 19ο αιώνα η πόλη επεκτάθηκε πέραν του Βαρουσίου, με την αγορά της (συμπεριλαμβανομένης και της Εβραϊκής) να γειτνιάζουν με το κατοπινό οθωμανικό νεκροταφείο.

Βεβαίως, μαρτυρίες για την ύπαρξη χριστιανικού νεκροταφείου στα Τρίκαλα προ του 1300-1400 μ.Χ. δεν έχουν καταγραφεί (δεν θεωρείτο σημαντικό στοιχείο για ιστορικούς, όπως η Άννα Κομνηνή, ή περιηγητές της εποχής) αλλά ουδεμία αμφιβολία υπάρχει πως οι ορθόδοξοι (για πάνω από 1.000 χρόνια) κάτοικοι τους φρόντιζαν να ταφούν οι εκλιπόντες σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο εγγύς της πόλεως όταν έφθανε η ώρα τους.

Το μουσουλμανικό νεκροταφείο (να υποθέσουμε πως λειτούργησε κάπου στα 1489 όταν κατασκευάστηκε και το παρακείμενο Παζάρ τζαμί) σε υπερυψωμένη έκταση όπου η σημερινή πλατεία των Τρικάλων, θα μπορούσε να αποδοθεί στις προσχώσεις του ποταμού Ληθαίου (κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην έκταση της σημερινής πλατείας του πρώην ΚΤΕΛ που ήταν όντως περίπου δύο μέτρα πάνω από το σημερινό επίπεδο, για όσους θυμούνται) εάν δεν αποκαλύπτονταν οι δύο τάφοι οι οποίοι προφανέστατα ΔΕΝ είναι μουσουλμανικοί, αλλά προγενέστεροι.

Γιατί ήταν προγενέστεροι των οθωμανών

Αρκετά στοιχεία αποδεικνύουν πως οι συγκεκριμένοι τάφοι ΔΕΝ ήταν μουσουλμανικοί:

1. Αναφερθήκαμε ήδη στην υψομετρική διαφορά (3 μέτρων) μεταξύ των μεταγενέστερων μουσουλμανικών τάφων και των ανακαλυφθέντων πρόσφατα. Δεν είχαν κανένα λόγο οι μουσουλμάνοι έποικοι (και αφέντες πλέον της πόλης) να σκάψουν τρία μέτρα για να θάψουν τους εκλιπόντες τους. Πόσο μάλλον που οι τάφοι αυτοί ήταν πετρόκτιστοι και πιθανότατα αφορούσαν σημαίνοντα πρόσωπα, των οποίων οι οικείοι τους επεδίωκαν να προβάλουν και να τιμήσουν την μνήμη τους εμφανέστερα.

2. Παρόλο που αποκαλύφθηκαν επιτύμβιες πλάκες, καμιά τους δεν παραπέμπει σε μουσουλμανικό τάφο. Καθώς η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει ρητώς όχι μόνο την απεικόνιση αλλά και οποιαδήποτε γλυπτή (ανθρώπινη) αναπαράσταση στους τύμβους των θανόντων, οι επιτύμβιες στήλες τους περιορίζονταν στην εγχάραξη (τότε στην αραβική) των στοιχείων του εκλιπόντος ή οποιουδήποτε άλλου αποχαιρετιστήριου μηνύματος επιθυμούσαν οι συγγενείς του. Να σημειωθεί πως κάποιες από τις επιτύμβιες πλάκες του οθωμανικού νεκροταφείου (με αραβικά στοιχεία) έχουν διασωθεί και βρίσκονται στο τρίτο διάζωμα του Φρουρίου των Τρικάλων.

3. Εάν αποτελούσαν τμήμα του τότε οθωμανικού νεκροταφείου και μάλιστα στο ίδιο σημείο (βόρειο-βορειοανατολική πλευρά της σημερινής πλατείας, απέναντι από την αρχή της σημερινής οδού Κονδύλη), είναι σίγουρο πως θα είχαν ξηλωθεί μαζί με όλους τους άλλους τάφους από τον αείμνηστο Δήμαρχο Γεώργιο Κανούτα στα 1883, όταν το οθωμανικό αυτό νεκροταφείο καταργήθηκε ως ένδειξη αποτίναξης του τουρκικού ζυγού από τα Τρίκαλα.

4. Το γεγονός πως στους εν λόγω τάφους (πέραν των οστών) δεν βρέθηκαν άλλα αντικείμενα (τιμαλφή, κτερίσματα ή νομίσματα, με τα οποία συνόδευαν τους νεκρούς τους οι Έλληνες ήδη από την αρχαιότητα) μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως ήταν συλημένοι.

Η άποψη του υπογράφοντος είναι πως είχαν συληθεί (λεηλατηθεί) από τους Τούρκους στα πρώτα χρόνια της κατάκτησης, όταν η ισλαμική δυναμική βρίσκονταν στο απόγειό της. Επιδεικνύοντας πυγμή στους ραγιάδες, απέσπασαν ότι θεωρούσαν πολύτιμο από τους τάφους και κατόπιν τους μπάζωσαν προκειμένου από πάνω (επιδεικνύοντας επιπλέον πως ήταν οι νέοι αφέντες του τόπου) να στήσουν το δικό τους νεκροταφείο. Η υψομετρική διαφορά μεταξύ του προγενέστερου (χριστιανικού) και του μεταγενέστερου (οθωμανικού) είναι αδύνατον να οφείλεται σε προσχώσεις του ποταμού. Ουδείς κάτοικος της πόλης (η οποία σε καμιά στιγμή της ιστορίας της δεν ερήμωσε) θα άφηνε στην τύχη του έναν ιερό τόπο όπως αυτό του νεκροταφείου της.

Επιλεκτική αδιαφορία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων που προβληματίζει

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων μετά από ολιγοήμερες ανασκαφικές εργασίες αποφάσισε και ανακοίνωσε πως η ανακάλυψη των δύο τάφων στην κεντρική μας πλατεία δεν ήταν σημαντική και πως θα επιτραπεί η συνέχιση των εργασιών ανάπλασης του χώρου.

Σε πλήρη αντίθεση με τον ενθουσιασμό που ή ίδια υπηρεσία είχε επιδείξει κατά την ανακάλυψη των οθωμανικών λουτρών (στο νυν Μουσείο Τσιτσάνη), απαξίωσε πλήρως τα πρόσφατα ευρήματα. Όντως δεν βρέθηκε κάτι σπουδαίο στους τάφους, αλλά ακόμη και τα οστά που αποκαλύφθηκαν δεν ήταν αμελητέα ευρήματα. Εξάλλου οι τεχνικές χρονολογικής ταυτοποίησης αρχαίων ή μεταγενέστερων θραυσμάτων οστών, που έχουν εξελιχθεί ραγδαίως τα τελευταία χρόνια, μπορούν να αποδείξουν την περίοδο θανάτου των.

Ας κάνουν τουλάχιστον αυτό, ελπίζοντας πως τα οστά της κεντρικής μας πλατείας δεν τα… πέταξαν.

 

Του Σωτήρη Κύρμπα. Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα “Διάλογος” Τρικάλων, 26 Σεπτεμβρίου 2022.