«Μάρτιαι Ειδοί» Κωνσταντίνος Καβάφης

Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.

Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις

αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις

να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,

τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.

Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια·

έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,

τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμον έξω,

εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,

αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο

κανένας Aρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,

και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,

είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,

μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’ αναβάλεις

κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους

που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις

(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη

κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις

τα σοβαρά γραφόμενα του Aρτεμιδώρου.

Στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονείται από μια μεγάλη ομάδα συνωμοτών. Τη χρονιά εκείνη και μετά από μια σειρά στρατιωτικών και πολιτικών επιτυχιών ο Καίσαρας είχε ανακηρυχτεί ισόβιος δικτάτορας της ρωμαϊκής δημοκρατίας, γεγονός που είχε προκαλέσει έντονη δυσαρέσκεια σε αρκετούς συγκλητικούς, οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν απελευθερωτές κι οι οποίοι σχεδίασαν τη δολοφονία του.  

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο και τον Σουητώνιο καθώς πλησίαζε η μέρα της δολοφονίας υπήρξαν αρκετοί οιωνοί που προμήνυαν το τραγικό γεγονός, ωστόσο ο Καίσαρας δεν έδωσε τη δέουσα σημασία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια ενός μάντη να προειδοποιήσει τον Καίσαρα, λέγοντάς του να φοβάται τις Ειδούς του Μαρτίου (Ειδοί είναι κατά το ημερολόγιο των Ρωμαίων το μέσο περίπου του μήνα, η 15η ημέρα για τους μήνες που είχαν 31 ημέρες και η 13η για εκείνους που είχαν 30). Ο Καίσαρας αδιαφόρησε γι’ αυτή την προφητεία κι όταν εκείνη τη μέρα συνάντησε τυχαία τον μάντη του είπε ειρωνικά πως έφτασαν οι Ειδοί του Μαρτίου, λαμβάνοντας ως απάντηση απ’ τον μάντη πως έφτασαν αλλά δεν πέρασαν.

Μια ύστατη προσπάθεια έγινε από τον Έλληνα σοφιστή Αρτεμίδωρο, ο οποίος έχοντας ενημερωθεί για τα σχέδια δολοφονίας του Καίσαρα, έγραψε ένα σημείωμα και του το παρέδωσε λίγο προτού εκείνος φτάσει στη Σύγκλητο, λέγοντάς του πως πρέπει να το διαβάσει αμέσως γιατί περιέχει σημαντικά πράγματα που τον ενδιαφέρουν. Ωστόσο ο Καίσαρας απασχολημένος με το πλήθος ανθρώπων που του εξέφραζαν το θαυμασμό τους ή επιχειρούσαν να του εκθέσουν δικά τους αιτήματα, δεν κατόρθωσε να διαβάσει το σημείωμα του Αρτεμίδωρου. Μπήκε, μάλιστα, στη Σύγκλητο κρατώντας το σημαντικό αλλά αγνοημένο αυτό σημείωμα. 

Ο Καβάφης επιλέγει το συγκεκριμένο συμβάν με τον Αρτεμίδωρο για να παρουσιάσει τη στάση του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος έχοντας παρασυρθεί από την υπεροψία της αποθέωσης που του προσέφερε ο ρωμαϊκός λαός, δε δίνει σημασία σ’ εκείνους που επιχειρούν να τον προφυλάξουν. Ο Καίσαρας μέσα στο γενικότερο ενθουσιασμό της καταξίωσής του, θεωρεί εαυτόν υπεράνω κινδύνου και φόβου, γεγονός που δεν του επιτρέπει να λάβει επαρκώς υπόψη του τις προειδοποιήσεις που του γίνονται. Η υπεροψία κι η μέθη της απόλυτης εξουσίας υπονομεύουν τη δυνατότητα του Καίσαρα ν’ αντιληφθεί τον κίνδυνο που τον απειλεί.

«Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.

Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις

αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις

να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,

τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.»

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αξιοποιεί την ιστορία του Ιούλιου Καίσαρα ως παράδειγμα για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η εμμονική προσήλωση στο κυνήγι της εξουσίας και της δόξας. Οι υπέρμετρες φιλοδοξίες, άλλωστε, κι η αγάπη για τα μεγαλεία αποτελούν στοιχεία που συναντώνται διαχρονικά στους ανθρώπους, γεγονός που προσδίδει καθολικότητα στον προβληματισμό του ποιητή.

Οι άνθρωποι θα πρέπει να φοβούνται τα μεγαλεία∙ υπόδειξη που απευθύνεται προς την ίδια την ψυχή από τον ποιητή, μιας και η επιθυμία για προσωπική ανάδειξη είναι πολλές φορές μια εσώτατη ανάγκη του ατόμου. Μια ανάγκη, ωστόσο, που ενέχει πολλούς κινδύνους, υπό την έννοια πως ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να επιτύχει την αναγνώριση και την καταξίωση που τόσο επιθυμεί, φτάνει στο σημείο να θυσιάσει την ακεραιότητα και την ηθική αξία της προσωπικότητάς του. Προκειμένου να αποκτήσει εξουσία και να υπερισχύσει των άλλων ανθρώπων, καταφεύγει κάποτε σε πράξεις ακραίας βίας ή ανηθικότητας, υπονομεύοντας έτσι δραστικά την ανθρωπιά και τον αυτοσεβασμό του.

Ενώ, ακόμη κι αν δε λάβουμε υπόψη το προσωπικό αυτό κόστος, η διεκδίκηση των φιλοδοξιών φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο μ’ έναν ιδιαίτερα επικίνδυνο αντίπαλο∙ τον φέρνει αντιμέτωπο με τους άλλους ανθρώπους.

Ο ποιητής γνωρίζει καλά πως όσο περισσότερο επιτυγχάνει κάποιος την εκπλήρωση των φιλοδοξιών του, τόσο περισσότερους εχθρούς αποκτά, τόσο πιο μισητός γίνεται. Γι’ αυτό και συμβουλεύει την ψυχή, αν δεν μπορεί να υπερνικήσει την επιθυμία της να εκπληρώσει τις φιλοδοξίες της, τουλάχιστον να τις διεκδικεί με δισταγμό και με κάθε δυνατή προφύλαξη. Κάθε νέα επιτυχία του ατόμου, κάθε βήμα προς την καταξίωση, υποδαυλίζει ολοένα και περισσότερο τον φθόνο των άλλων ανθρώπων και ενισχύει το μίσος τους. Άλλωστε, η ανάδειξη του ατόμου δε γίνεται στο κενό∙ οι επιτεύξεις του ενός προσκρούουν στις επιδιώξεις του άλλου, ακυρώνοντας τις δικές του βλέψεις. Ό,τι κερδίζει κι ό,τι κατακτά ο ένας, είναι σίγουρα κάτι που το επιδίωκε και το διεκδικούσε και κάποιος άλλος.  

«Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια·

έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,

τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμον έξω,

εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,

αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο

κανένας Aρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,

και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,

είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,

μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’ αναβάλεις

κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους

που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις

(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη

κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις

τα σοβαρά γραφόμενα του Aρτεμιδώρου.»

Ο κίνδυνος μάλιστα γίνεται πιο έντονος, όταν το άτομο έχει φτάσει πια στο αποκορύφωμα της δόξας του. Κι είναι τότε που θα πρέπει να προφυλάσσει τον εαυτό του περισσότερο από τους πιθανούς αντιπάλους του. Ενδεικτική ως προς αυτό η λανθασμένη στάση του Καίσαρα, ο οποίος έχοντας γνωρίσει την αποθέωση από το ρωμαϊκό λαό αφήνεται στη μέθη της υπεροψίας και δεν δίνει σημασία σ’ εκείνους που προσπαθούν να τον ειδοποιήσουν για τη φονική εις βάρος του συνωμοσία.

Ο ποιητής συνιστά με τρόπο εμφατικό στον κάθε φιλόδοξο άνθρωπο πως όταν θα έχει φτάσει πια στην ακμή του, να μην περιφρονήσει τον φαινομενικά ασήμαντο συνάνθρωπό του που θα επιχειρήσει να τον προστατέψει. Ο Καίσαρας έχασε τη ζωή του γιατί δεν έδωσε σημασία στα λόγια του Αρτεμίδωρου και δεν αφιέρωσε λίγες στιγμές για να διαβάσει το σωτήριο σημείωμα που του έδωσε εκείνος. Ο Καίσαρας θεώρησε αφελώς πως βρισκόταν πια πάνω από τους άλλους ανθρώπους κι αυτό το πλήρωσε με την ίδια του τη ζωή. Αντιστοίχως, κάθε άνθρωπος που βλέπει τις επιδιώξεις του να εκπληρώνονται δε θα πρέπει να χάνει το μέτρο και να περιφρονεί τους γύρω του, καθώς μέσα σ’ αυτούς βρίσκονται τόσο οι φιλότιμοι υποστηρικτές του, όσο και οι εν δυνάμει καταστροφείς του.

Όσες επιτυχίες κι αν έχει κάποιος, όση εξουσία κι αν συγκεντρώσει στα χέρια του, όσες τιμές κι αν του αποδοθούν, δεν παύει να είναι ένας ακόμη άνθρωπος, ευάλωτος και αδύναμος όπως όλοι. Κι όπως ακριβώς έλαβε τις τιμές από άλλους ανθρώπους, μπορεί εξίσου εύκολα να γνωρίσει και το θάνατο ή την πλήρη καταστροφή από αυτούς.

Η συμβουλή, λοιπόν, του ποιητή σαφής και πολύτιμη∙ όσο ψηλά κι αν έχει φτάσει κάποιος δε θα πρέπει ποτέ και για κανένα λόγο να περιφρονήσει ή να υποτιμήσει τους συνανθρώπους του. Τίποτε και καμία εξουσία δεν προφυλάσσει τον άνθρωπο από την εύθραυστη θνητότητά του, από την εύκολα μεταβαλλόμενη εύνοια των άλλων ανθρώπων, αλλά κι από το μίσος των αντιπάλων του.  

Πηγή: latistor.blogspot.com