Ασκληπιεία: τα Κέντρα Υγείας της αρχαιότητας

Της Σοφίας Χατζηκοκόλη – Συράκου

Τα Ασκληπιεία ήταν ιερά και τόποι λατρείας του ήρωα, ιερού ιατρού και θεραπευτή θεού Ασκληπιού. Ήταν στην πραγματικότητα τα πρώτα νοσοκομεία ή μάλλον συγκροτήματα κτιρίων υγείας, όχι μόνο του ελληνικού χώρου αλλά και όλου του δυτικού πολιτισμού και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην ελληνική ευρύτερη περιφέρεια για πολλούς αιώνες, από την εποχή περίπου του Τρωικού πολέμου ως τον 6ο αιώνα μ.Χ., εποχή της πλήρους επικράτησης του χριστιανισμού. Θα πρέπει να τονίσουμε ιδιαίτερα ίσως εδώ ότι, παρ' όλο το διωγμό που υπέστη ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ως ειδωλολατρική πρακτική, κύρια από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο το 392 μ.Χ., η λατρεία του Ασκληπιού και ιδιαίτερα η φροντίδα υγείας στα Ασκληπιεία δεν έγινε κατορθωτό να εξαλειφθεί τελείως για περίπου δύο ακόμη αιώνες.

Στα Ασκληπιεία, εκτός από τον ίδιο τον Ασκληπιό, λατρεύονταν παράλληλα και περιπτωσιακά τόσο οι μυθολογικοί πρόγονοί του, ο Απόλλωνας και η Αρτεμις, όσο και τα μυθολογικά παιδιά του, η Υγεία, η Πανάκεια, ο Τελεσφόρος, η Ιασώ, η Αίγλη, η Ακεσώ, η Αύρα, η Νίκη, ο Ευμαρίων, ο Αλεξίνωρ κ.ά., που παρουσίαζαν τις προσωποποιημένες ιδιότητες της θεραπευτικής του τέχνης. Λατρεύονταν συγχρόνως και τα θεωρούμενα φυσικά παιδιά του, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος, που, σύμφωνα με τον Ομηρο, ήταν και αυτοί γιατροί που πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο ως αρχηγοί των στρατευμάτων της Τρίκκης, της Ιθώμης και της Οιχαλίας, πόλεων της Θεσσαλίας.

Οι ήρωες - γιατροί

Ο Ασκληπιός και οι δύο υιοί του, αυτοί οι πρώτοι ήρωες-γιατροί, που παρουσιάζονται να συγκεντρώνουν τη βαθιά εκτίμηση και αναγνώριση όχι μόνο του Ομήρου αλλά και όλων των Ελλήνων της εποχής τους, φαίνονται ως ιδρυτές της μεγάλης οικογένειας των Ασκληπιαδών, απογόνων του Ασκληπιού, που από γενεά σε γενεά κληρονομούσαν τα μυστικά της ιατρικής τέχνης και πρόσφεραν τις ιατρικές τους υπηρεσίες στη μυθολογική και ιστορική μας αρχαιότητα στο όνομα του μεγάλου πρώτου ήρωα γιατρού, του Ασκληπιού. Ανάμεσα στους φημισμένους Ασκληπιάδες μπορούμε να αναφέρουμε εδώ τους μεγάλους δασκάλους Ιπποκράτη και Αριστοτέλη.

Ο Ιπποκράτης ήταν ο πιο διάσημος από τους φημισμένους δασκάλους του Ασκληπιείου και της Ιατρικής Σχολής της Κω και έζησε ως γνωστόν τον 5ο αιώνα π.Χ. Ήταν ένας Ασκληπιάδης καταγόμενος από τον γιο του Ασκληπιού Ποδαλείριο, γεγονός που παρουσιάζεται να αποδεικνύεται από το γενεαλογικό του δένδρο. Ο Ιπποκράτης αναγνωρίζεται ακόμη διεθνώς ως ο «Πατέρας της Ιατρικής Επιστήμης» καθώς ήταν αυτός που αποσαφήνισε και δημοσίευσε τις πρώτες και βασικές αρχές της επιστήμης αυτής. Δεν θα πρέπει παράλληλα να ξεχνάμε ότι ο «Ορκος του Ιπποκράτη» παραμένει ακόμη μια αποδεκτή ιερή διακήρυξη των υποχρεώσεων των ιατρών και δίνεται στους θεούς Απόλλωνα (ιατρό των θεών), Ασκληπιό (ιατρό των ανθρώπων και θεών και μυθικό υιό του Απόλλωνα), Υγεία και Πανάκεια (μυθικές κόρες του Ασκληπιού) και στους υπόλοιπους των θεών. Στη Μακεδονία, ο φημισμένος φιλόσοφος, ιατρός και δάσκαλος ιατρικής, ο Αριστοτέλης, υπήρξε κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. ο δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Αριστοτέλης ήταν άλλος ένας φημισμένος Ασκληπιάδης καθώς παρουσιάζεται να κατάγεται από τον άλλο υιό του Ασκληπιού, τον Μαχάονα.

 Η «ολιστική φροντίδα»

Σήμερα γνωρίζουμε ότι έχουν αναφερθεί σε γραπτές πηγές ή/και έχουν βρεθεί αρχαιολογικά στοιχεία που αποδεικνύουν την ύπαρξη περίπου 320 Ασκληπιείων στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Σύμφωνα όμως με άλλες πηγές, τα Ασκληπιεία στον αρχαίο κόσμο ξεπερνούσαν τα 500.

Από αρχαίες γραπτές μαρτυρίες και αρχαιολογικά ευρήματα γνωρίζουμε σήμερα ότι τα Ασκληπιεία, επενδυμένα με τις μυθολογικές, ιδεολογικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις για την υγεία των προγόνων μας, προσέφεραν αυτό που λέμε σήμερα «ολιστική φροντίδα υγείας». Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, οι ιερείς/ιατροί στα Ασκληπιεία λάτρευαν τον Ασκληπιό με την προσφορά υγείας προς τον άνθρωπο. Και ο άνθρωπος (ασθενής και ικέτης) αντιμετωπιζόταν με ιερό σεβασμό, ως ολοκληρωμένο ον με αδιαχώριστα και ιδιαίτερα πνευματικά, ψυχικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, ηθικά, φυσικά κ.ά. χαρακτηριστικά, που βρισκόταν σε απόλυτη συνάρτηση με το άμεσο και απώτερο γήινο και συμπαντικό περιβάλλον του. Η ασθένεια εθεωρείτο ως ένα αποτέλεσμα πολύπλοκων και αρνητικών αλληλεπιδράσεων περιβαλλοντικών, κοινωνικών, ψυχολογικών, πνευματικών, συναισθηματικών και φυσικών παραγόντων και η φροντίδα υγείας φαίνεται να στόχευε στην εξομάλυνση των συγκρούσεων και στην αποκατάσταση της αρμονίας ανάμεσα στους παράγοντες αυτούς έχοντας ως επικουρική βοήθεια την ιατρική επέμβαση, χειρουργική ή φαρμακευτική.

Αντίθετα, σήμερα, ο δυτικός πολιτισμός μας, παραλείποντας να μελετήσει την πολύτιμη και ξεχασμένη εμπειρία των ελληνικών Ασκληπιείων και έχοντας ως αφετηρία εξέλιξης, στις εγκαταστάσεις υγείας, το εκκλησιαστικό ίδρυμα του δυτικού Μεσαίωνα, έχει φτάσει σε διαμετρικά αντίθετες θεωρήσεις φροντίδας υγείας. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων 200 ή 300 χρόνων η πρακτική της ιατρικής, σε αυτό που λέμε δυτικό πολιτισμό, εξουσιάζεται από μια αντίληψη που ονομάστηκε «κλινικό» ή «βιοϊατρικό πρότυπο». Το βιοϊατρικό πρότυπο αντιμετώπιζε τον άνθρωπο ως μια αποικία οργάνων και ιστών και υποστήριζε ότι το ανθρώπινο σώμα είναι μια μηχανή. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, κάθε φορά που δεν λειτουργεί σωστά ένα τμήμα του σώματος, η ιατρική εφαρμόζει εντοπισμένη και μεμονωμένη ιατρική φροντίδα σε αυτό το κομμάτι της μηχανής και με τον τρόπο αυτό προσπαθεί να διορθώσει την ανθρώπινη μηχανή. Το βιοϊατρικό μοντέλο θεωρεί την αποτυχία διόρθωσης της μηχανής ως μια τρομακτική αποτυχία της ιατρικής φροντίδας και την επιτυχία διόρθωσής της ως το αναμενόμενο αποτέλεσμα μιας «θεοποιημένης» ιατρικής επιστήμης και τεχνολογίας.

Οι ναοί αυτών των σύγχρονων «θεών» παρουσιάζονται να είναι τα μεγάλα τεχνολογικά, ιδρυματικά και γραφειοκρατικά νοσοκομεία με τη γνωστή υποβάθμιση της ποιότητας της ανθρώπινης προσέγγισης και του περιβάλλοντός τους. Αλλά η συνεχώς αυξανόμενη δυσαρέσκεια με την εμμονή στην απρόσωπη, ποσοτική και τεχνολογική προσέγγιση του αρρώστου, με το υψηλό οικονομικό κόστος και με τη γενική υποβάθμιση της ποιότητας της παρεχόμενης φροντίδας και του περιβάλλοντος των μεγάλων τεχνολογικών νοσοκομείων προκάλεσε τη σύγχρονη αντίδραση και την απαίτηση για μια στροφή στην αντιμετώπιση της φροντίδας υγείας. Η ανάγκη για τη στροφή αυτή ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από τη διεθνή οικονομική και οικολογική κρίση. Η στροφή αυτή στην αντιμετώπιση της φροντίδας υγείας ξεκινά στο εξωτερικό από τη δεκαετία του 1970 με τη δουλειά μεμονωμένων ατόμων και διεθνών οργανώσεων, και σχετίζεται με την «ολιστική θεωρία» («holistic theory»), την «ολιστική» ιατρική πρακτική («holistic» medical practice) και την «ολοκληρωμένου προσώπου» προσέγγιση («whole person» approach).

Στην προσπάθεια να βρεθούν προϋπάρχοντα πρότυπα για να στηρίξουν τις νέες αναζητήσεις οι μελετητές στράφηκαν στις αρχαίες πρακτικές φροντίδας υγείας που υπήρχαν στις παραδόσεις διαφόρων πολιτισμών. Ολες οι παραδόσεις αυτές είχαν να προσφέρουν ορισμένα στοιχεία. Αλλά η πιο ολοκληρωμένη πρόταση «ολιστικής φροντίδας υγείας» φαίνεται να προέρχεται από τα ελληνικά Ασκληπιεία, τα οποία ήταν η προσωποποίηση και η πρακτική εφαρμογή των μυθολογικών, ιδεολογικών και φιλοσοφικών αντιλήψεων για την υγεία του αρχαίου ελληνικού μας πολιτισμού.

Έτσι, σήμερα διεθνώς, με την προσπάθεια ορισμένων μελετητών, στην οποία σημαντική συμμετοχή είχαμε και εμείς, το ελληνικό Ασκληπιείο καθιερώνεται ως ένας αρχέτυπος πυρήνας ανάπτυξης των νέων τάσεων και του «ολιστικού» προτύπου σχεδιασμού υγείας και μελετάται σε βάθος, από ελληνικά και διεθνή κέντρα, ως ένα ιερό πρότυπο με απίστευτο πλούτο και δυνατότητα προμήθειας «ολιστικού» προσανατολισμού προτάσεων για το σχεδιασμό υγείας.

Βέβαια, οι προτάσεις αυτές μπορούν να θωρακίσουν μια αρμονικά ολιστική σύγχρονη υγειονομική αντίληψη μόνο όταν μελετηθούν και αντιμετωπιστούν με σοβαρότητα, ειλικρίνεια και σεβασμό. Διαφορετικά μπορούν να κρύβουν τον κίνδυνο να χρησιμεύσουν μόνο ως πρόφαση ή ως διαθέσιμη και εύκολη πηγή δανεισμού υψηλού πολιτισμικού γοήτρου για να εξυπηρετήσουν ιδιοτελή κίνητρα. Ένας ανάλογος κίνδυνος έχει αρχίσει να διακρίνεται καθώς ο άρρωστος, στο σύγχρονο «ολιστικό» πρότυπο, έχει αρχίσει να γίνεται αντιληπτός ως «πελάτης» ή «καταναλωτής» υπηρεσιών υγείας και ο σχεδιασμός των εγκαταστάσεων υγείας να αναγνωρίζεται ως «κόστος» ή «επένδυση». Καθώς όλοι αυτοί οι όροι είναι οικονομικοί και εμπορικοί ίσως αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει κίνδυνος να υπονοείται τελικά ότι ο απώτερος σκοπός της προσπάθειας αναβάθμισης της υγείας με τη βοήθεια των ολιστικών προτάσεων των Ασκληπιείων αποβλέπει απλώς στο σύγχρονο οικονομικό κέρδος(!!!).

Η εμπορευματοποίηση

Αν όμως η ραγιάδική μας υποτέλεια δεν μας επέτρεψε προς το παρόν να αντιδράσουμε στην εμπορευματοποίηση από το «δυτικό πολιτισμό» των πολιτισμικών μας προτύπων, τι θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε για την ανάλογη εκμετάλλευση από έλληνες συμπολίτες μας που προχωρούν στην υπεροπτική χρήση του ονόματος των Ασκληπιείων χωρίς έστω την υποκριτική κάλυψη της «παιδικής αφέλειας» που προβάλλει το Hollywood στις ανάλογες περιπτώσεις. Δεν μπορούμε βέβαια να υποστηρίξουμε ότι η ονομασία του νοσοκομείου «Ασκληπιείο Βούλας» δεν αποπροσανατολίζει τη γενική προσπάθεια καθώς χρησιμοποιεί το όνομα του Ασκληπιείου που προτρέπει στην «ολιστική φροντίδα υγείας» για να χαρακτηρίσει ένα μοντέρνο νοσοκομείο που βασίζεται στο «κλινικό» πρότυπο που αγνοεί το Ασκληπιείο και προέρχεται από το εκκλησιαστικό ίδρυμα του δυτικού Μεσαίωνα.

Αν βέβαια υπάρχουν ορισμένα ελαφρυντικά στην προηγούμενη περίπτωση, διότι η ονομασία «Ασκληπιείο Βούλας» δόθηκε προτού γίνουν ευρύτερα γνωστές οι μελέτες για τα πρότυπα φροντίδας και σχεδιασμού υγείας, τι θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε για την πρόσφατη υπόθεση του «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών» και την υποβάθμιση της πολιτισμικής προσφοράς του ιερού Ασκληπιείου στο μόρφωμα ενός πολυθόρυβου πάρκου(!!!). Προσωπικά πιστεύω ότι αντίθετα θα πρέπει, εμείς οι Έλληνες, να επωμιστούμε το ιερό καθήκον να λειτουργούμε ως θεματοφύλακες των πολιτισμικών θησαυρών μας και όχι να παρουσιαζόμαστε ως ουραγοί και αδαή κακέκτυπα δυτικών «πρωτοποριών» εκμετάλλευσης των ελληνικών μας προτύπων.

Η κυρία Σοφία Χατζηκοκόλη - Συράκου είναι αρχιτέκτων μηχανικός του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διδάκτωρ του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ.