Τα πρόσωπα του σπιτιού (Η γιαγιά)

Του Ευαγγέλου Στάθη φιλολόγου

Ας μιλήσουμε τώρα και για τα πρόσωπα της οικογένειας και τα άλλα συγγενικά και φιλικά που έχουν σχέση με το σπίτι γενικά. Και τέτοια είναι οι παππούδες, οι γονείς, τα αδέρφια, οι θείοι και τα ανίψια, τα ξαδέρφια, οι νύφες και οι συννυφάδες, οι γαμπροί, οι νονοί, τα κουμπαρούδια, αλλά και οι καλοί οι γειτόνοι. Με την ευκαιρία αυτή ας μιλήσουμε λίγο για την οικογένεια.

Η οικογένεια στο χωριό μας μέχρι τώρα τελευταία, πριν δέκα -είκοσι χρόνια, ήταν καθαρά πατριαρχική και ανδροκρατούμενη. Εξουσιαστής κι αφέντης ήταν ο πατέρας ή, αν έλειπε αυτός, το ρόλο τον έπαιζε ο παππούς ή ο μεγαλύτερος αδερφός ή ο μεγαλύτερος γιός του.

Ως τα 50-60 η οικογένεια ήταν μεγάλη: αποτελούνταν σχεδόν πάντοτε από τρεις γενεές: παππούδες – παντρεμένα παιδιά – εγγόνια (μπορεί και δισέγγονα). Αυτή ήταν η λεγόμενη παραδοσιακή οικογένεια. Τα αγόρια όταν παντρεύονταν δεν χώριζαν, έμεναν μαζί για αρκετά χρόνια. Όταν πέθαινε ο πατέρας, αρχηγός γίνονταν ο παππούς, ο μεγάλος κουνιάδος – θείος, ή ο μεγάλος γιος, ανάλογα με τα αρχηγικά προσόντα του καθενός. Σ’ αυτούς όλοι οι άλλοι έδειχναν μεγάλη υπακοή και σεβασμό. Όλοι σ’ αυτή την οικογένεια, μικροί και μεγάλοι, εργάζονται και μάλιστα πολύ σκληρά. Οι εργασίες είναι μοιρασμένες στο σπίτι, στο χωράφι, στα ζώα. Ζουν όλοι μαζί σε δύο το πολύ 4 δωμάτια (όταν το σπίτι είναι ψηλό, δίπατο). Ζεσταίνονται σε ένα, καμιά φορά και σε δύο τζάκια, στα οποία συγχρόνως και μαγειρεύουν. Ύστερα, καθισμένοι σταυροπόδι, τρων όλοι γύρω από την ίδια τάβλα.

Αργότερα το πατριαρχικό αυτό σύστημα παύει να υπάρχει. Η μεγάλη παραδοσιακή οικογένεια αρχίζει να σπάζει. Ο μεγαλύτερος αδερφός, όταν παντρευόταν, χώριζε από την οικογένεια, έχτιζε δικό του σπίτι και έκανε δική του οικογένεια. Έτσι σταδιακά περνάμε από την παραδοσιακή στη σημερινή πυρηνική οικογένεια, αυτή δηλαδή που αποτελείται από τους γονείς και τα παιδιά μόνο.

Θα μείνουμε στα σπουδαιότερα απ’ αυτά τα πρόσωπα, τα πολυτιμότερα και πιο αγαπημένα. Και αυτά βέβαια είναι ο παππούς και η γιαγιά, η μάνα κι ο πατέρας, τα παιδιά και τα εγγόνια, τα αδέρφια.

Η γιαγιά

Παρά την πατριαρχική κοινωνία, παρά την παραδοσιακή οικογένεια που ήθελε αφέντη τον άντρα, τον πατέρα, τον παππού, η γιαγιά είχε σημαντική θέση στην οικογένεια. Οι γιαγιές – μανιές τις λέγαμε παλιά- ήταν πολύ συμπαθητικά πρόσωπα σ’ όλες τις οικογένειες και απ’ όλους μικρούς και μεγάλους. Ξερακιανές, λιοκαμμένες απ’ τη μπουγάδα και το ζύμωμα, ταλαιπωρημένες από τις πολλές τις γέννες, με χέρια ροζιασμένα απ’ τις δουλειές και βαμμένα απ’ το λουλάκι ή απ’ το ριζάρι και το βελανίδι. Κι όμως ήταν σβέλτες, πρόθυμες, ικανές να προσφέρουν ακόμα.

Όταν η άλλη οικογένεια, οι γονείς και τα παιδιά, έλλειπαν έξω στα ζώα και στα χωράφια, η γιαγιά μπορούσε και φύλαγε και κρατούσε άνετα το σπίτι. Ασταμάτητη πέρα δώθε τοιμάρευε, μαγείρευε, φρόντιζε τα πράματα (τα οικόσιτα ζώα και τα πουλερικά), φρόντιζε και τα μικρά εγγονάκια που δεν μπορούσαν να λείψουν με τους μεγάλους. 

Η αγάπη της και η στοργή στα εγγονάκια ήταν απεριόριστη, η αγκαλιά της ήταν ζεστή σαν γάστρα, το χάδι της σαν βελούδινο ύφασμα, τα λόγια της παρηγοριά για μικρούς και μεγάλους, όλους τους ορμήνευε αλλά και τους διάταζε. Όταν ο πατέρας μάλωνε τα παιδιά, η γιαγιά τα συμμάζευε, τα χάϊδευε, τα έκανε να «ξεχάσουν». Πάντα κάτι θα είχε να τα καταπραΰνει, «μα με έναν καλό λόγο, μα με μια καραμέλα, κάτι θα είχε». Αλλιώς θα τα καταπράϋνε «με κάνα παραμύθι, κάνα μύθο, με κάνα μαραπά να γελάσουν λίγο». Αλλά και τα παιδιά την αποζημίωναν με το παραπάνω. Δεν αγαπούσαν στην οικογένεια σχεδόν κανέναν περισσότερο απ’ αυτήν: να της φέρουν το πιάτο με το φαγητό, να της φέρουν νερό, να φτάσουν ένα φρούτο από το δέντρο, ένα σταφύλι από την κληματαριά, όλα στη μανιά πρώτα. Και τα ξένα παιδιά τα αγαπούσαν οι μανιές. Όταν τα έβλεπαν στη ρούγα τους να παίζουν με τα εγγόνια τους., τα φώναζαν και τα έδιναν κάτι που είχαν στη τσέπη: τσίγαλα, κοκόσιες, καραμέλες, μήλα, πορτοκάλια ήταν γεμάτες οι τσέπες τους από τέτοια.

Στις γιορτινές και στις άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις πρώτες οι μανιές. Τη Μ. Παρασκευή πήγαιναν τα εγγόνια τους να τα περάσουν κάτω από τον επιτάφιο, το βράδυ της Μ. Πέμπτης ξενυχτούσαν το Σταυρωμένο Χριστό στην Εκκλησία. Στις κηδείες έτρεχαν πρώτες με λαμπάδα και με λουλούδια καρυοφύλλι, σπαθί και βασιλικό. Πήγαιναν, κάθονταν σταυροπόδι γύρω απ’ το νεκρό, έκλαιγαν και μοιρολογούσαν.

Τα πολλά τα χρόνια είχαν φορτώσει τις μανιές με πολλή πείρα και εμπειρία, με πολλή θυμοσοφία. Όλα τα ήξεραν περισσότερο από όλους, ιδίως από τις νεότερες γυναίκες. Ήξεραν από αργαλειό, από ίδιασμα, από «μαερέματα», από γιατρικά, γιατροσόφια και βοτάνια, απ’ όλα ήξεραν.

Εδώ παίρνω την αφορμή να σταματήσω και να αναφερθώ για λίγο στη γιαγιά μου, όχι επειδή είναι δική μου γιαγιά, αλλά γιατί ήταν η μανιά η Αγγέλω, η γνωστή σε όλο το χωριό.

Η Αγγέλω ήταν πρακτική μαμμή, αλλά και με πολλές γνώσεις, πείρα και εμπειρία σχετικά με διάφορες παθήσεις, με γιατροσόφια και πρακτική θεραπεία αυτών των παθήσεων, με ξόρκια και με πρακτική μαντική.

Η γιαγιά μου δεν παραδεχόταν σχεδόν καμιά αρρώστια. Όλες τις εξηγούσε με το δικό της τρόπο και τις απέδιδε όλες σε κάτι. Αυτό είναι από μάτι έλεγε, αυτό είναι από ξέστριμμα, εκείνο από κρεατόκομμα, έλεγε με σιγουριά και βεβαιότητα.

-έχς κριθαράκι στο μάτι; θα το γαυγίσεις και θα φύγει.

-έχς λούγκα; θα τη σταυρώσεις τρεις φορές στο σταυροδρόμι και θα περάσει.

Το σπίτι μας είχε μετατραπεί σε «ιατρείο». Όσοι δεν εύρισκαν απ’ αλλού ηλιάτσι, έρχονταν στη μανιά.

-«Καλημέρα, Αγγέλω» - «Καλώς τη Γιώργαινα».

-«Καλημέρα, θεία», - «Καλημέρα, γιε μ’. Έλα κάτσε, τι έχς; τι θέλτς;».

-«Έχω τούτο, έχω ’κείνο, θέλω τούτο, θέλω ’κείνο, έλεγαν ο κόσμος κι αράδιαζαν καθένας τα παθήματα τ’, τα πονίδια τ’, ό,τ’ είχε καθένας». Και η μανιά έκανε αμέσως τη διάγνωση. Τούτο, είναι από ξέστριμμα, τούτο από κρεατόκομμα, εκείνο από μασταρά, το άλλο από μάτι. Έλεγε κάτι λόγια ψιθυριστά και ακαταλαβίστικα, έκανε κάτι κινήσεις με τα δάχτυλα, την παλάμη, και τον αγκώνα, σταύρωνε, έστριβε, έφτυνε στον αέρα χρησιμοποιούσε και κάτι σύνεργα, σουγιά, σφοντύλι «κι ο κόσμος έβλεπε ηλιάτσι».