Τα σκιάχτρα

Προαιώνιοι φύλακες στα χωράφια, στ' αμπέλια, στα περιβόλια, και στους κάμπους.

Διαχρονικές παρουσίες που οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη των αιώνων - συνυφασμένες με την καρποφορία της γης και την τοπική, παραδοσιακή, αγροτική ζωή.

Ακοίμητοι φρουροί, σιωπηλοί αγροφύλακες που με την παρουσία τους αποτρέπουν κάθε «εχθρό». 

 «Γλυπτά», αυτοσχέδια δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας, με φόντο την ύπαιθρο, ταπεινά ανθρώπινα ομοιώματα, που όρισαν στη ζωή τους να «φυλάνε Θερμοπύλες» συμβάλλοντας στην προσπάθεια των ανθρώπων της γης για καλή σοδειά. 

Στόχος τους είναι να αποτρέπουν κάθε επίδοξο εισβολέα που επιβουλεύεται τους ιερούς καρπούς της γης. Να φοβίζουν - «σκιάζουν» - κάθε εναέριο (σπουργίτια, καρακάξες, άλλα πουλιά), αλλά και επίγειο «εχθρό» (αλεπούδες, κουνάβια, ασβούς κ.ά.). 

Στέκουν εκεί καταμεσής ή στην άκρη του χωραφιού, παράξενες φιγούρες, φόβητρο κάθε ιπτάμενου ή επίγειου «εισβολέα» που επιβουλεύεται τον καρπό της σποράς, τον ανθό του δέντρου, τη βλάστηση.

Προστατεύουν τη φυτική παραγωγή (αμπέλια, καλαμπόκια, βερικοκιές, συκιές, ροδιές) από τα πουλιά, αλλά τα βρίσκουμε συχνά και σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες (μαντριά) αφού, συχνά, σ’ αυτές υπάρχει κοτέτσι με πουλερικά ή περιστεριώνας όπου υπάρχουν αυγά που μπαίνουν στο στόχαστρο του «εχθρού».

Συνεργάτες και αγόγγυστοι βοηθοί στην δούλεψη των αγροτών. Στηριγμένα σε πασσάλους ή στους φράχτες των αγρών τα σκιάχτρα, με στητό παράστημα, «φρουροί» παντός καιρού, «υπερασπίζονται σθεναρά» το μόχθο αυτών που τα τίμησαν με την επιλογή τους.

Ντυμένα με αποφόρια, κουρέλια και άλλα ταπεινά άχρηστα υλικά - τα τελευταία χρόνια προστέθηκε το πλαστικό - φορώντας το ψαθάκι ή κάποιο άλλο «σκιάδι», γραφικά και παράξενα, παριστάνουν τους «μπαμπούλες» στα σπουργίτια, ή σε άλλα μεγαλύτερα πουλιά. 

Τα περισσότερα σκιάχτρα παραμένουν πιστά, πειθαρχημένα στο «καθήκον» που έχουν αναλάβει, στέκουν όρθια επί μήνες, ακόμη και χρόνια. Αγέρωχα, με τεταμένα χέρια, - ένδειξη ετοιμότητας και άμεσης δράσης - παρά την προκλητική στάση των σπουργιτιών που αψηφώντας τους κινδύνους τα κουτσουλάνε στο κεφάλι και τους ώμους. 

Ακούνητα - αμίλητα - αγέλαστα, χωρίς να εκπέμπουν τον παραμικρό ήχο, άλλοτε με βλοσυρό, αυστηρό ύφος, άλλοτε με γαλήνιο και απλανές, τρομάζουν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη μόνο με την παρουσία τους. 

Μοναδική κίνηση επάνω τους είναι αυτή που προκαλείται με το περαστικό αεράκι, το οποίο παρασύρει μαζί του τα μανίκια και τα κάνει να αιωρούνται δίνοντάς τους ψευδαίσθηση ζωής. 

Όταν όμως το σκιάχτρο είναι όλο κι όλο ένα «πουκάμισο αδειανό», τότε ο αέρας το πάλλει αδιάκοπα, το κάνει να τρέμει σύγκορμο, χορευτική σιλουέτα ελκυστική στο ανθρώπινο μάτι, μα απωθητική για όσους καραδοκούν και επιβουλεύονται τους ιερούς καρπούς της γης.

Ωστόσο, κάποια λυγίζουν, γέρνουν, δεν αντέχουν την πολύμηνη«αγρύπνια και εγρήγορση». Σταδιακά ξεθωριάζουν τα ρούχα τους, χαλαρώνουν τα χέρια τους, αλλάζουν στάση, ή ξαπλώνουν κατάχαμα να «ξαποστάσουν, εγκαταλείποντας την προσπάθεια, εξαντλημένα από την κούραση».

Το στήσιμό τους αρχίζει την άνοιξη προτού μεστώσουν οι καρποί. Παραμένουν όλο το καλοκαίρι με τα κουρελιασμένα ανθρώπινα ρούχα τους, τα γεμισμένα με άχυρα ή πριονίδια σώματά τους.

Η αρχή του τέλους...

Ξεχωριστή κατηγορία σκιάχτρων αποτελούν αυτά που βρίσκονται σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες (μαντριά), στις παρυφές, ή και έξω από τα χωριά. 

Συνήθως στους χώρους αυτούς υπάρχουν και κοτέτσια με πουλερικά τα οποία υφίστανται τις ανελέητες επιθέσεις από «τα πιο άτιμα πουλιά», όπως χαρακτηρίζουν οι κτηνοτρόφοι τις καρακάξες. 

Οι καρακάξες επιτίθενται και καταστρέφουν τρώγοντας τα αυγά, προκαλώντας, ταυτόχρονα, μεγάλη αναστάτωση στο κοτέτσι. Τα σκιάχτρα του είδους προφυλάσσουν επίσης τα κοτέτσια (αλλά και τους περιστεριώνες όπου υπάρχουν) από τις επισκέψεις των ασβών, κουναβιών και αλεπούδων.

Παρά το γεγονός ότι τα παραδοσιακά σκιάχτρα, με τη μορφή ανθρώπινων ομοιωμάτων, συνεχίζουν να κυριαρχούν στην ύπαιθρο και να συμβολίζουν με την παρουσία τους τον αγροτικό βίο της χθεσινής αλλά και εν πολλοίς της σημερινής τοπικής κοινωνίας, εν τούτοις, τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται δειλά - δειλά νέες τεχνικές προστασίας της καλλιέργειας που και αυτές παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον.

Διαφέρουν από τα παραδοσιακά σκιάχτρα ως προς τα υλικά, τη μορφή και την τεχνική τους, παύουν να είναι ανθρωπόμορφα. Η «ανθρώπινη» φιγούρα που δέσποζε επί αιώνες στο χωράφι και απέτρεπε τον παντός είδους εχθρό, δίνει τη θέση της σε πιο σύνθετες κατασκευές. 

Τη θέση του ξύλου, του υφάσματος και του άχυρου, τείνουν να πάρουν το μέταλλο, το γυαλί και το πλαστικό. Παράλληλα έχουμε τη μεγάλη ανατροπή, αφού τη θέση του παραδοσιακού σκιάχτρου της προβιομηχανικής εποχής, παίρνει η σύγχρονη τεχνολογία με τη μορφή της μηχανής. 

Ο λόγος για το «κανονάκι», που δημιουργεί εκκωφαντικούς κανονιοβολισμούς, ικανούς να τρομάξουν όχι μόνο τα ζώα, αλλά και ανυποψίαστους ανθρώπους.

Άλλες μορφές σκιάχτρων είναι οι «αντικατοπτρισμοί». Οι αγρότες τοποθετούν σε διάφορα σημεία του χωραφιού τους λεπτούς μεταλλικούς στύλους, από τους οποίους κρέμονται, από σπάγκο ή λεπτό σύρμα, μικροί καθρέφτες. 

Με το παραμικρό θρόισμα του ανέμου οι καθρέφτες αιωρούνται και διαδοχικά απεικονίζουν τμήματα του αγρού, του ευρύτερου περιβάλλοντος ή και του ουρανού. Όταν σ' αυτούς καθρεφτίζεται ο ήλιος, εκπέμπεται εκτυφλωτική λάμψη που αιφνιδιάζει τα πουλιά και τα υπόλοιπα ζώα, οδηγώντας τα σε παραίτηση από την προσπάθειά τους. 

Παρεμφερής τεχνική με ανάλογο αποτέλεσμα είναι αυτή που θέλει στη θέση των καθρεφτών, λείες ανοξείδωτες λαμαρίνες.

Μια ακόμη τεχνική που χρησιμοποιείται, αποτελείται από αυτοσχέδιο μηχανισμό ο οποίος φέρει μικρούς έλικες που περιστρέφονται με τον αέρα. Η κίνηση των ελίκων αλλά και ο ελάχιστος θόρυβος που εκπέμπουν, αποτρέπουν τις προσγειώσεις στις καλλιέργειες. 

Ο μικρός έλικας λειτουργεί συνήθως αυτόνομα, τοποθετημένος σε ξύλινο ή μεταλλικό στύλο, ή ενσωματωμένος σε ανθρωπόμορφο σκιάχτρο. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε και συνδυασμό του έλικα με μικρά αιωρούμενα κουδούνια και έτσι κίνηση και ήχος λειτουργούν πιο αποτελεσματικά.

Ανάλογης επινόησης είναι και άλλα υποτυπώδη σκιάχτρα, όπως η άναρχη τοποθέτηση υφασμάτινων ή πλαστικών μεγάλων λωρίδων μέσα ή και στις άκρες του χωραφιού. Τοποθετούν επίσης ακτινωτά ή άναρχα πολλές έγχρωμες κορδέλες, δεμένες στα κλαδιά των ανθισμένων δένδρων.

Απλοϊκή, οικονομική και γι' αυτό συχνή στη χρήση της, είναι και η μορφή «σκιάχτρων» που στηρίζεται στην τοποθέτηση εκατοντάδων πλαστικών σακουλών δεμένων με σπάγκο μεταξύ των δέντρων, οι οποίες με το παραμικρό φύσημα του αέρα πάλλονται και το θρόισμά τους δημιουργεί θόρυβο που αποτρέπει τα πετούμενα.

Τέλος, κάποιοι αγρότες τοποθετούν σε δένδρα ή σε πασσάλους, ένα ξύλο που προεξέχει και στην κορυφή του δένουν ένα «τσαμπί», από κενά μεταλλικά κουτιά αναψυκτικών τα οποία με το φύσημα του αέρα συγκρούονται μεταξύ τους, δημιουργώντας θόρυβο που φοβίζει τα πουλιά.

Σκιάχτρα επίσης συναντάμε σε παραμύθια, τραγούδια, παιδικά παιχνίδια. Ανάλογος είναι ο συμβολισμός τους όταν συναντώνται σε νεότερα λογοτεχνικά, εικαστικά, μουσικά έργα,  ενώ ο χαρακτήρας τους αλλάζει σε σύγχρονες καρναβαλικές εκδηλώσεις.

Το σκιάχτρο έχει βασικό ρόλο στις μιμικές και αυτοσχέδιες λαϊκές θεατρικές παραστάσεις, στο προαισθητικό θέατρο, που γίνονται σε μερικούς τόπους ενώ έχει σχέση και με τις σύγχρονες διονυσιακές αποκριάτικες γιορτές μας. 

Από το σκιάχτρο σαν άσχημο και φοβερό αντικείμενο έβγαλε ο λαός μερικές παροιμιώδεις φράσεις με τις οποίες χαρακτηρίζει έναν άνθρωπο, άντρα ή γυναίκα, που είναι στοιχείο κακοποιό ή τέρας στην ασχήμια. 

Έτσι για τον κακό άνθρωπο λέει πως είναι το «σκιάχτρο στο χωριό» και για τον άσχημο άνδρα ή γυναίκα, λέει «να την δεις είναι σαν σκιάχτρο» ή «πως πήρε γυναίκα του αυτό το σκιάχτρο»!

Το Σκιάχτρο

Μονοπόδαρος δραγάτης

πονηρός κι ανοιχτομάτης

Με τα χέρια του απλωτά

προστατεύει τα σπαρτά

το περιβόλι και το αμπέλι

κι ούτε πληρωμή που θέλει.

Του φορέσανε κουρέλια

δεν τον νοιάζει, σκάει στα γέλια

Στο κεφάλι ένα κασκέτο

παρδαλά ξεφτίδια σκέτο

και κουδούνια μια αρμαθιά

να τρομάζουν τα πουλιά.

Ξυλοπόδαρος δραγάτης

γελαστός κι ανοιχτομάτης

τα χωράφια προστατεύει

κι έναν κόσμο διαφεντεύει

Γι’ αυτό να `ταν κι εγώ να `χα

το γλυκό το λιμπιστό

σκιάχτρο φύλακα πιστό.

Δημήτρης Μανθόπουλος

Πηγή: lolanaenaallo.blogspot.gr/